Atenden a adolescentes en situación de risco ou desprotección. Que é exactamente estar en situación de risco?

Acompañamos a mozos de 14 a 18 anos que viven situacións concretas no ámbito persoal ou familiar e que poden ter problemas á hora de pasar á idade adulta si non se controlan esas situacións. Veñen aquí cando hai conflitos familiares –cando a relación entre pais e fillos pasa un momento de crise–, cando ten problemas de adaptación na escola ou na sociedade, se empezou a consumir drogas, ou si tivo problemas coa xustiza –algún pequeno delito ou roubo, algún problema de conduta…–.

Expomos e interpretamos situacións desde dous puntos de vista: por unha banda, entendendo que a adolescencia é unha etapa de vida con características propias, un proceso de procura da identidade, e por iso, algunhas actitudes que nos parecerían próximas á patoloxía adulta son naturais nesta etapa. Doutra banda, tendo en conta a familia, as dificultades e actitudes dos nenos e nenas non xorden da nada, senón que xorden dentro dun contexto no que o ambiente familiar xoga un papel fundamental. A familia, en definitiva, é parte da solución –preferimos falar da causa antes que da causa– e a resposta dos pais ante os comportamentos do fillo é importante.

Por que criterios tómanse aos mozos?

Dispomos dunha táboa estándar para observar diferentes características. Nas sesións que realizamos coa familia, diagnosticamos como xestionan os pais e nais as normas e consecuencias que se impuxeron ao seu fillo ou filla cando non cumpre as normas; como son as relacións afectivas cos seus familiares, por exemplo, o fillo ou a filla que trata como corresponde á idade; como se relacionan os pais e nais; como se xestionan os hábitos familiares –se lle dan tempo á nova…–; e si respóndese ben ás necesidades físicas, cognitivas, emocionais e sociais do adolescente. Unha vez analizado isto, establecemos os obxectivos a traballar coa familia. Doutra banda, ensaiamos co propio adolescente e neles analizamos como está persoalmente, se ten actitude de risco, se ten psicopatología, que habilidades e hábitos ten, que fai no tempo libre e como se desenvolve na sociedade, na familia e na escola.

Nese primeiro diagnóstico pasouvos ver que o adolescente non necesita axuda especial, que só é cuestión da idade?

Si, ás veces temos que dicirlle á familia que a situación se está dramatizando, que se se xestionan ben contan con recursos suficientes para facer fronte á situación. Véñenche os pais dicindo “Que fixemos mal? O meu fillo queimou un allo porro!”, pero a probabilidade de que un mozo de entre 14 e 18 anos queime un allo porro é moi alta, non é algo dramático. E o contrario, un pai pode dicirche que “fuma todos os días, pero como todos fano…”. En ocasións, tras o diagnóstico, tamén os derivamos a outros centros en función dos recursos requiridos polas características do problema.

Os pais e nais teñen recursos para facer fronte á situación. É importante pór límites e normas?

Máis que importantes, son necesarias, hai que saber administrar ben as normas, pero deben estar baseadas nunha boa relación afectiva. As normas en si mesmas, sen conexión emocional, presentan grandes carencias; a regra mórdese sen afecto e o afecto sen norma. O mozo de 15 a 16 anos cumprirá as promesas dos seus pais se puxo autoridade moral sobre eles e iso non se consegue dun día para outro, ten que haber coherencia educativa desde a infancia. Os pais dinnos “Non me fai caso!” e eu contéstolles que son as persoas que máis van influír na vida do meu fillo/a, porque a longo prazo todos levamos aos nosos pais e nais interiorizados, por iso axudamos aos pais e nais a que non saian ben, interpreten as situacións máis tranquilas, busquen alternativas… O outro lado da moeda é o adolescente, el tamén ten que reflexionar sobre as súas actitudes, debater sobre iso, porque non está todo, non está ben, non está ben, non está todo e non está ben e non está todo o que fai. O principio que transmitimos a todos os que veñen é que se poden criticar comportamentos, pero non persoas. Se dixemos que a adolescencia é buscar a identidade e o que recibe das persoas importantes na súa vida é “es preguizoso, mentireiro, non es de confianza…”, se cre, mal. Outra cousa é dicir “nisto mentíchesme” ou “non aprendiches o suficiente”. Hai que tentar valorar ás persoas.

O obxectivo é mellorar a calidade psicosocial do mozo. Como se consegue iso?

O noso obxectivo é axudar a que esta etapa transcorra da maneira máis axeitada posible, relaxando as posibles tensións e as vividas na contorna familiar. A nosa formulación non é conseguir cambios inmediatos, senón poder detectar o traballado a longo prazo. Resolver conflitos require tempo, as cicatrices non desaparecen dun día para outro, hai feridas que necesitan tempo para pecharse. Non hai que pensar que é o final porque o fillo tivo un comportamento grave, non hai que pensar que é o final, facer fronte e seguir, nada é o final.

En cada persoa, cada mozo ten un terapeuta para falar de preocupacións e incertezas, porque sempre desde un vínculo estreito, conseguir unha relación de confianza, sentirse arroupado, será o principal motor do cambio. A maioría tamén as pomos en grupos, con outros adolescentes, para compartir como chicas e mozos da mesma idade afrontan as dificultades e como interpretan os feitos. Tamén dispomos dun programa de reforzo escolar en coordinación cos centros escolares. Mantemos conversacións individuais e grupales coa familia, con outros pais. Ademais, contamos con grupos multifamiliares que agrupan a un gran número de pais e fillos, o que axuda a liberar bloqueos ao redor de temas concretos.

Por tanto, pondes aos mozos en grupos en busca de solucións.

Na adolescencia, a relación cos amigos é moi importante, a familia convértese nunha alternativa. Cando es un neno, miras a realidade desde o punto de vista dos pais (que está ben e que mal) e cando empezamos a camiñar cos amigos e amigas cuestionamos esa realidade, é beneficiosa, saudable, porque nos axuda a construír unha identidade propia diferenciada dos nosos pais, pero ás veces este proceso xera tensións, e aquí hai un adulto que nos axuda a xestionar esas relacións entre mozas e a pór os temas de debate encima da mesa.

Que tipo de temas?

Afecto, sexualidade, estudos –e o papel de cada un na escola–, temas familiares, comunicación… O ano pasado, por exemplo, fixemos talleres de cociña e de familia, e serviunos para falar dos hábitos de alimentación dos nenos e nenas, do seu lugar na mesa, de si comen sós ou comen cos seus familiares… Sacamos os temas a traballar en función das necesidades que vemos en cada momento. Por exemplo, si na escola ou fóra arremeteron contra alguén, falaremos de respecto mutuo. Tamén abordamos temas con grupos de pais e nais, pronto se centrará nas necesidades do adolescente, tanto cognitivas como emocionais e físicas. Por pór un exemplo, os adolescentes teñen unha necesidade contraditoria: que os seus pais estean aí e que lles deixen en paz. Cando o pai nos di que os fillos pasan o día metidos na habitación, respondémoslle que non é o mesmo estar na habitación sabendo que os pais están en casa que estar sós en casa. Outra necesidade é estar cos teus amigos e as normas non poden ir en contra das necesidades, polo que castigar ao teu fillo/a sen saír dun mes non é o camiño, se bucia, estrágache unha necesidade social importante, hai que xestionar a situación doutra maneira.

Canto dura o proceso para un mesmo e que grao de éxito tedes?

De media, ao redor de ano e medio, pero tratamos de adaptarnos ao que a xente necesita. Se véñenche mozos e familias con grandes carencias, ou unha familia illada sen protección externa, dedicaraslle máis tempo, porque necesitan soporte e apoio, seguridade. Outros veñen por unha situación determinada e necesitan pouco tempo.

Cando nos damos de alta valoramos si o adolescente mellorou. Segundo os datos obtidos até o momento, aproximadamente a metade logrou unha mellora axeitada, a cuarta parte foi parcial e o resto non houbo melloras significativas. Nestes casos, se a situación de risco ou falta de protección persiste, o mozo é redirixido a outros centros que poden axudarlle.

Como ve a mocidade actual en xeral?

Sempre se dixo que os mozos van en contra dos valores, pero a adolescencia é saudable, temos que confiar, non escandalizarnos. Hai que pedir responsabilidades á xente cando se equivocou, pero non hai que buscar culpables; son a minoría quen fan as cousas mal intencionadamente. Doutra banda, debemos situar a adolescencia na contorna actual. Por exemplo, a xeración nada entre 1960 e 1968 foi capturada polo heroísmo e morreron moitísimos, pero hoxe en día apenas se consome esa droga: os problemas son diferentes? Non, o contexto é diferente. Os nenos e nenas expresan as súas dificultades dentro dun contexto cambiante. A crise económica vainos a deixar unhas expresións diferentes aos contextos anteriores, xa que cada xeración ten a súa propia idiosincrasia. Nunha época parecía que o dereito dos adolescentes era ser motor, pero iso non vai ser así… As vivencias, os impulsos, as dificultades, as carencias seguirán expresándose, pero doutra maneira.