A principios do século XXI, cando se puxo en marcha o proxecto de reforma da Praza da Virxe Branca de Vitoria-Gasteiz, xurdiu un intenso debate co monumento que se atopa no seu centro, por razóns estéticas. Poucos sabían exactamente o que este monumento quería lembrar, e para moitos a razón principal para non ter que quitarllo era “porque sempre existiu”. O monumento, construído en 1917 para conmemorar o centenario da Batalla de Vitoria de 1813, é obra do escultor Gabriel Borrás en pedra e bronce. Leva a lema “Gasteizko Batailari” e na parte inferior tamén a polémica frase “Á independencia de España”.

En toda Europa a guerra de intereses, tácticas e xogos estendeuse desde que Napoleón iniciou a expansión do seu imperio. Naquela guerra entre varios países, cada un defendíase a si mesmo, e as institucións e os cidadáns de Euskal Herria tamén actuaron desa maneira. Pois ben, a Vitoria-Gasteiz tocoulle converterse no centro de decisión daquela gran e complicada batalla. Foi o penúltimo alento do Imperio Napoleónico, o último que tivo lugar en Waterloo. Desde entón, o nome da capital alavesa atópase en numerosos lugares e escritos europeos.

Emilio Larreina é consciente da importancia que a batalla de Vitoria de 1813 ten no estranxeiro. Mentres o seu fillo estudaba en Escocia, un profesor universitario preguntoulle pola “Vitoria de Wellington”. Respondeu que o seu pai era especialista na Batalla de Vitoria. “Desde entón o meu fillo non viviría na universidade, senón en casa do profesor”.

Larreina é presidente da Asociación Histórica Gasteiz 2013. Un dos libros máis concretos sobre o tema (A Batalla de Vitoria 1813. O fin da aventura). Cando facía o percorrido da batalla pola escritura do libro, era bastante común que atopase ingleses. “Hoxe saben máis da batalla en Inglaterra que en Vitoria”. Así o afirma tamén o secretario da asociación, Patxi Viana.

O capricho dos ingleses, a salvación dos franceses

Durante a Guerra da Península Ibérica ou a Guerra da Independencia Española (1808-1814), Vitoria converteuse nun centro estratéxico. Despois de perder en Bailén, José Bonaparte estableceu o seu corte no Palacio de Montehermoso. O momento álxido da ocupación tivo lugar o 21 de xuño de 1813, o día da batalla.

“Chegaron a Napoleón 60.000 soldados –di Larreina- e ao día seguinte chegaron 80.000 ‘aliados’ (británicos, portugueses, españois…) dispostos a oporse. Na chaira alavesa concentráronse 170.000 persoas, que non se verían até os anos 70 do século XX. O día da batalla, ao oito da mañá, os cidadáns empezaron a escoitar os canonazos. Todo o día escoitando canonazos, cada vez máis cerca: primeiro nas montañas, logo na chaira…”.

O excesivo peso que os franceses levaban na súa fuxida tivo gran importancia no epílogo da batalla. O camiño natural de Vitoria a Francia, que discorre polo val do Deba, atopábase cortado á altura da localidade de Durana. Por iso, os veciños de Salvatierra/Agurain desprazáronse hoxe ao barrio de Santa Lucía da capital alavesa. Seguindo este camiño debían atravesar un outeiro. Era imposible pasar cos carruajes, e os militares e outras familias que fuxían tiveron que abandonar todo o que levaban. Un verso de entón di:

Coches e carromatos,
literas e máis
ferros, quedaron en
Bitoria con
toda a súa
fortuna, e a
artillaría está
alí pecha, non moi vergoñosa para os reis dos franceses.As

tropas aliadas suspenderon a persecución para recoller este tesouro, que, ao parecer, non gustou nada ao xeneral Wellington, que salvou a maior parte do exército francés.

A pesar de que Vitoria-Gasteiz librouse sen sufrir ningún dano –xa que na cidade interviñera o xeneral Miguel Ricardo de Álava, que posuía unha gran cantidade de bens–, non ocorreu o mesmo cos pobos que os franceses visitaron máis adiante. Con fame e sede chegaron a Salvatierra e saquearon o pobo.

Horrores da ocupación

Os vitorianos viviron esta batalla encerrados en casa, sen saber que ía suceder. “A derrota dos franceses supuxo unha auténtica liberación para a sociedade vitoriana”, di José María Ortiz de Orruño.Ortiz de Orruño é doutor en Historia Contemporánea pola UPV/EHU e membro da Asociación Gasteiz 2013: “Sufriron saqueos e impostos asfixiantes durante seis anos de ocupación”. Ao redor de 1800 vivían en Vitoria-Gasteiz 6.500 habitantes. Na época da guerra, con todo, chegaron a ter máis de 20.000, incluídas as tropas.

Segundo Ortiz de Orruño, a vida dentro das murallas era moi extravagante, non había cuarteis de soldados nin forno para facer pan para tanta xente: "Os soldados aloxábanse nas casas dos cidadáns, dependendo da categoría na que estivesen. Os condes e os marqueses recibían aos xenerais e os cidadáns aos simples soldados”.

O gando tamén sufriu unha drástica redución debido á sobrepoblación. Os campesiños perderon os seus pares de bueyes e os seus animais. O Gran Duque púxose a disposición dos soldados, tanto para transportar o material como para comer sen perda de tempo. “Tamén perderon as colleitas, xa que se utilizaron para alimentar gañado. Aquel combate trouxo fame para todo o ano, porque se produciu na época da colleita”, explica o profesor da UPV/EHU.

O precedente da fiscalidade progresiva?

Na Asemblea de Viena (1819) asinouse un acordo internacional para obrigar a Francia a pagar as traxedias que lle causaron. Para compensar as perdas, as deputacións vascas fixeron conta de todos os danos. Ao final, non recibiron nada, porque España, sen ser unha gran potencia, perdera toda capacidade de presión. Ortiz de Orruño ten claro: “Despois de que os prusianos, os austríacos e todos os demais cobrasen, cando chegou a quenda das deputacións, non había diñeiro”.

Adóitase dicir que os franceses racionalizaron proporcionalmente a facenda durante a ocupación. Pois ben, o profesor achéganos un pequeno matiz: “Non se trataba de facer unha sociedade máis xusta, senón de explotar á poboación”. Segundo a política napoleónica, a ocupación debía ser custeada polos ocupantes. Cando en 1810 Álava, Bizkaia e Gipuzkoa quedaron nunha única circunscrición administrativa ao mando do xeneral Thouvenot, o emperador deixoulle claro que non lle enviaría diñeiro de París.

Para facer fronte a esta situación, Thouvenot introduciu dúas innovacións: a universalidade dos impostos –que todos tiñan que pagar, incluídos nobreza e clérigos– e a proporcionalidade –que se paga en función da riqueza individual–. Con todo, estas medidas liberais tiñan a súa sombra: Para premiar a achega á “causa imperial”, os recibos aceptáronse como diñeiro na poxa de bens públicos, é dicir, anacos de papel que non valían nada.

“É español o que non quere ser nada máis”

Para Emilio Larreina isto é paradoxal. Tres ou catro anos despois da perda de Napoleón en Vitoria e de Waterloo, toda Europa levántase porque “queren ser cidadáns e non soberanos”.

O concepto abstracto de identidade nacional debe entenderse co desenvolvemento das liberdades e os dereitos, tanto no País Vasco –a máxima expresión da tensión entre liberalismo e tradicionalismo nas guerras carlistas– como en toda Europa. En palabras de Ortiz de Orruño “os conceptos fundamentais para nós –liberdade, igualdade– non eran máis que un disparate para os campesiños e campesiñas sen estudos de fai 200 anos”.

Con todo, o modelo francés de “liberdades e dereitos” deixou outras consecuencias. Só a metade da poboación que vivía en Francia a principios do século XIX coñecía o francés. No territorio falábase euskera, bearnés, occitano, bretón, alemán e outras linguas. Eugene Weber describe en Peasants Into Frenchmen que daquela realidade xurdiu un longo proceso aos nosos días.

Moitos factores influíron, pero o máis importante foi a capacidade nacionalizadora do Estado francés, a través do exército e a escola republicana: “Francia e España son realidades moi diferentes. En Francia, desde finais do século XIX, teñen moi claro o que é ser francés, e queren ser así polas súas vantaxes. En España ocorre o contrario. Como dicía Cánovas do Castelo: ‘O único que pode ser é español’, di Ortiz de Orruño.

Aprender da memoria

A Sociedade Histórica Vitoria-Gasteiz 2013 naceu hai tres anos da man de varias persoas, co obxectivo de achegar cada unha desde o seu ámbito. Até agora organizaron unha serie de actos e aínda teñen unha longa lista para facer un seguimento do tema: rutas pola Vitoria bonapartista e o campo de batalla de 1813; o proxecto de escenificación da batalla; visitas guiadas ao Museo de Armas de Álava con motivo do 150 aniversario… Tamén se puxeron en marcha varios proxectos relacionados coa memoria da batalla. Por exemplo, publicarán a biografía do xeneral Álava e o seu arquivo persoal a través dun convenio coa Fundación Sancho o Sabio.

Os axentes da asociación cren que o tema pode ter un gran atractivo turístico si aprovéitase ben. Vitoria-Gasteiz podería entrar na rede europea de cidades napoleónicas: “Queren coñecer as actividades que se van a levar a cabo en moitos lugares de Europa para conmemorar o bicentenario”, di Viana.

O departamento de cultura da Deputación de Álava previu 80.000 euros para os actos de conmemoración –entre outros, a espada do xeneral Álava, do Museo National Army–, e outros 95.000 euros para o concello de Vitoria-Gasteiz: Segundo a concelleira de Cultura do pp, Aciñeira Serrano, o aniversario será "unha parte importante da programación cultural da cidade". Con todo, as diferentes visións políticas dos partidos da oposición e a crise económica non trouxeron ningún acordo sobre o aniversario.

A Ortiz de Orruño vénlle á memoria a frase latina “Si vis pacem, para bellum”. Se queres a paz, prepárache para a guerra. E volveuse: “Se queres a paz, non te esquezas dos horrores da guerra. Aínda que Europa non vive o seu mellor momento, non hai que esquecer que houbo momentos peores. E naquela época, Vitoria-Gasteiz converteuse nunha referencia fundamental”.