“O obxectivo deste traballo foi mostrar o material que pode servir para axudar á investigación sobre o eúscaro do pasado. Desde o Ceo sábese que o eúscaro non foi unha lingua escrita, polo menos así o consideraron, e iso necesariamente puxo aos expertos en termos de toponimia, con rigor científico. Como lingua culta non se tomou a palabra, os escribidores escribían en castelán o que dicían en eúscaro as testemuñas dun e outro. En máis dunha ocasión, os escribientes dirán que este tipo de testemuñas falaron en eúscaro, pero sempre o transcribirán en castelán. Nos vellos documentos hai infinidade de exemplos”. Nun documento recolleito en Pamplona en 1595, Maiora le: “Se le atrebio a dezir o devandito Pedro de Landa en lingua bascongada semellantes palabras, Catalina señora, o señor Magallon é vello e vm. moza e que era pecado questubiesen ansi, e que era mellor que hiziesen un fillo ou unha filla...".

No mesmo estilo, leu nun comunicado de Etxarren Girgillano de 1613:“Joana de Liçaberria, acusada, començo a dezir coplas en basarroçe, motejando a líbroa Maria Martin de Abarçuça, que se entende co quexante (cura) e andaba tras o rincon en recuncho...”.

Maiora rexistrou estes arquivos e outros tantos en busca das pegadas do eúscaro que aparecen en documentos do pasado. O autor analizou o Arquivo Real e Xeneral de Navarra, o Arquivo do Xulgado de Tafalla, os Arquivos Municipais de Artajona e Tafalla e o Arquivo Eclesiástico de Artajona e recuperou testemuños moi valiosos. “De acordo cos datos que obtivemos, podo dicir que a cidade é a que máis información achega, e que o eúscaro é a lingua da maioría da xente, no século XVI-XVII. polo menos durante séculos. Os que non falaban nesa lingua eran, na súa maioría, alleos ao Reino, sobre todo de Castela”. E como Maiora dá exemplo, velaquí un: “Graciana de Licaso, criada de Garcia de Orcoyen, molinero. oyo se deciian Leon de Garro, quexante, co devandito Garcia, esta tanante non palabras todas as palabras que dicir que romane... mais de que oyo dicir e que o baseo que o Garcia en conca e...”

A fronteira dos delincuentes

O Maior lémbranos que a antiga fronteira dos Malfeitores desapareceu a partir de 1512. En canto a esta fronte, en 1200 Castela conquistou Álava e Guipúzcoa. Até entón, a xeografía non cesara: era un pobo, unha lingua, unha forma de vida. A partir de entón establecer un novo límite no sur de Álava e na actualidade en Gipuzkoa. Pero non houbo paz. Castela refunfuñó: Atacou aos fortíns de Gorriti, Auza e Ataun, foi a batalla de Beotibar, queimou Castela a Hernani e Berastegi, roubou gañado ou gando, asasinou a bandoleiros, apareceron operacións penais no territorio… Castela impuxo os seus intereses xunto á axuda dos señores locais, distinguindo identidades: navarros nunha ocasión, guipuscoanos noutra hora, biscaíños. Tras a conquista de 1512, tamén cambiou o papel das fortificaciones do interior de Navarra. Tal é o caso de Amaiur, que pasou de ser unha torre de sete soldados a converterse nunha fortaleza de 50 soldados: antes, o seu obxectivo era vixiar o paso; despois, o Castelo restaurado de Amaiur centrarase en preservar a hexemonía de Castela, estender a súa forza.

A desaparición da fronteira dos delincuentes foi causa de que se estendesen por todas as partes soldados e afíns. Non faltaron pelexas e pelexas entre os que eran veciños e os que acababan de chegar coa conquista. Entre os seus testemuños atópanse os documentos que dan conta da situación lingüística. “Primeiramente falando que Martín de Cuasti, vezino de Hiça, Juanes de Arteta, vezino de Cuasti, Marti de Oreyen, vezino do lugar de Hiça, que alega que meros vascongados e o adverso que non me entende castelán senón que fala. Provar entendo que o devanditos tres testemuñas por bibir como biben ao contorno desta cidade, aínda que non ablen o castelán, o vien o castelán…”. Tiñan o eúscaro como idioma, pero no caso contra o estraño, vese que entendían o castelán a través das súas relacións cos de fóra. Segundo Maiora, tamén se multiplicaron os ladróns en Pamplona, púidose escoitar máis e máis o castelán, e producíronse altibaixos nas discusións e nas discusións. Un tal Antonio Errera, da compañía do capitán Campuzano, tivo unha pelexa cunha das súas esposas, prendeuse lume e os veciños ordenaron a Errera que a deixase en paz. A disputa está a piques de producirse. Na época do testemuño da testemuña do combate, a testemuña é incapaz: “… pero porque ablaban en bascuence, esta testemuña non save si le ynjurio de palabras, por non entender a lingua bascongada”. O caso remóntase a 1580, segundo recolleu o propio Fernando Maiora.

Tras a conquista, Castela comezou a implantar o seu aparello institucional. Tratábase de exercer a hexemonía e levala ao interior da sociedade. Notarios, soldados, méritos e alguaciles… Eran estranxeiros, vindos castigar aos nativos. Con todo, é sabido que a escola foi a maneira máis eficaz de pór ao pobo no mal camiño do castelán. Segundo Maiora, unha das causas da perda do eúscaro foi a entrada dos mestres castillanos en Navarra. Abandonaron a lingua autóctona e fixéronse pasar polo estranxeiro. Un exemplo de Agustín Carrasco, mestre das primeiras letras en Arraiza, Zabalza e Belascoain. Por exemplo, Martín Artaiz, do mesmo Arraiza, tomou a Carrasco como castillano, mal vindo e de longa cola. Á hora de inventar os insultos e as ofensas, moitas veces aparecen as perlas de castillano, hereje, xudeu e outras similares. Aquilo era máis que un choque cultural, era unha conquista: os estraños impuxéronse na administración forzosa, os estranxeiros nos litixios que adoitaban xurdir na relación cotiá.

O eúscaro de Juan Pascoal, de Treviño

Por outra banda, os documentos non só coñecen a presenza do eúscaro, senón que tamén son testemuños de dialectos, polo menos en función da percepción directa dos falantes. Maiora reuniu os testemuños de Uroz-Lizoain, Artajona e Goizueta. Neles pódese dicir “...supón un segun o seu acento no modo de falar o bascuenca, que serian da vila de Goizueta…”. En canto aos euskalkis, nestes documentos recóllense tamén os sons de Álava. Entre eles atópase un que se chama Juan Pascoal. Tivo que responder a unha pregunta doutro soldado: “… Pregúntolle de onde era natural e le respondio que de Medina del Campo e de ai a certo tempo, vendo que ablaba ben basarroçe, tórnolle a preguntar que onde hera e le respondio que hera de Trevino e outra vez, de ai a era tempo, pregúntolle de onde hera e le respondio, que hera de xunto a Vitoria…”.

Outro tamén foi preguntado por Juan Pascoal. Juan Fernández Yarca pasou tres meses en Sangüesa xunto a ese Pascoal, pero “… non sabe de onde é natural [testemuña Juan Pascoal]… le dezia que lle di que hera nabarro, respondio o devandito Juan Pascoal que era castelán e en Trebino tenya moi tensus pai e nai e que logo se asento na compañía xa, como aquel que entendere que…

Ningún terceiro soldado soubo dar a coñecer a situación de Treviño. Sen dúbida ouviu que dicía: “… que é natural de Trebino e outras bezes de Greño, a unha legua de Salbatierra e que polo que esta testemuña a lingua vascongada, le paresçe que a súa vascuence do devandito Juan Pascoal, é de azia a terra de Amescoa e non da parte de onde o dize…”.

En fin, leremos que din “Juan Pascoal de Tribino”, coa precisión do propio Pascoal: “… e dixo que non é natural de Tribino, senón do lugar de Arrilucea”, e como sabemos, Arriluzea é aínda un pobo de Treviño. O vasco, segundo estes testemuños de 1558, era o seu fillo Juan Pascoal.

Ofensas e insultos

Cando a xente está enfadada, ponse quente e deseguido ten na lingua o que non hai que dicir. Mesmo antes de agora, os testemuños do século XVI son unha mostra diso, xa que en eúscaro, e en castelán, adoitábanse comezar a saudar. Os de Bidaurreta, de 1547, son algúns dos reunidos nos arquivos de Maiora: “… que testemuña por e dobradas vezes halle oyar xurar e blasfemar ao devandito acusado (…) en combersacion e de quoalquiera forma que able, que non xurando e deziendo con xurando con xuramento de Deus e corpo de Deus e polo sangue de Deus e outros moitos xuramentos en bascuence”.

Insultos, coplas, palabras e conversacións intensas.