As voces en off son as protagonistas da película, catorce dos nenos da guerra, que contan as súas vivencias daquela época. Que experiencia tivo reunirse con eles?

As gravacións que atopamos na Universidade de Southampton, moito máis de catorce, foron seleccionadas entre as máis inglesas e emocionantes. Pedimos permiso á universidade para utilizar as gravacións, pero tamén a cada neno, un a un, e movinme dunha esquina a outra do Reino Unido, porque desde o principio tiña claro que si tivésemos que entrar así nas súas vidas era necesario presentar o proxecto e coñecernos mutuamente. Foi a fase máis interesante, a que máis me encheu como persoa. Foi Paco Robles o primeiro neno que coñecín, en 2011, fóra de Londres, e díxome: “Esquecéronse de nós”. Expresou con palabras o sentimento que moitos deles teñen, que os que volveron recibiron algunha homenaxe, pero os que quedaron alí non. Xurei a Paco que faría todo o posible para que a historia non se esquecese.

E para eles, que experiencia tivo o mergullarse nestes recordos?

Dura. Pasaron máis de 75 anos, pero contáronse moitos detalles por primeira vez, moitas cousas que as propias familias non coñecían. Non sei si haberá un punto de vergoña, ou a preocupación por non preocuparse pola familia, pero ese estoicismo é moi británico, e diría que dalgunha maneira hano interiorizado: reservar para un mesmo e seguir adiante no canto de contarllo aos demais. O fillo dun deles díxome que eu sabía máis que el do seu pai. Algúns, con todo, non lembran moitas cousas, xa que aínda que a idade mínima para embarcar no barco era de 7 anos tamén foron menores, con documentos falsificados. E hai quen ten bloqueados os recordos, hai quen non lembra nada antes de chegar a Inglaterra, e iso é significativo, porque hai historias traumáticas; dalgunha maneira está relacionado co instinto de supervivencia.

Son moitos 4.000 nenos, moitos pais dispostos a separarse dos seus fillos. É unha decisión que hai que contextualizar e entender?

Si, foi unha decisión moi rápida, extrema, tomada sen tempo para pensar. O Goberno Vasco realizou un chamamento para protexer aos nenos dos bombardeos, e a evacuación levou a cabo de inmediato. Na lista había máis de 4.200 inscritos e no barco finalmente foron case 3.900, polo que no último momento moitos pais non foron capaces de deixar ao seu fillo. En xeral, as nais foron as que máis resistencia puxeron, reaccionaron máis emocionalmente e os pais recorreron á practicidad, quizá porque os homes eran máis activos en política e sabían máis de cerca o que lles viña encima. Josefina Stubbs conta nunha pasaxe que o máis duro que fixo na súa vida foi saudar aos seus pais. Algúns volveron ver ao seu pai e á súa nai despois de moitos anos, outros morreron os seus pais mentres estaban en Inglaterra.

Ademais do momento da despedida, outros lembran especialmente na película. Antes do adeus, por exemplo, a guerra mesma.

Lembran unha nenez feliz, e iso interrompeuse de súpeto, coa guerra. Moitos comentan que o seu pai ía a reunións clandestinas pola noite, lembran os bombardeos ou que tiñan que moverse de lugar conforme entraban os nacionais. María Luisa Toole explica que foron de Donostia-San Sebastián a Zumaia, a casa da súa avoa, subidos ao carro como xitanos, e logo de Zumaia a Bilbao, cada vez máis asediados.

Destacan tamén a viaxe de dous días polo barco. Non foi cariñoso…

Fíxoselles traumático. Nun barco para 800 persoas foron 4.000 os fecheiros, e o mar estaba moi orgulloso, todos aparvados e vomitando. Franco enviou ao barco A Cervera para devolverlle á Habana, pero os nenos non se deron conta. Déronse conta de que o barco se deu a volta bruscamente, pero non exactamente que sucedera. O capitán mandou unha chamada de SOS a Gran Bretaña e viñeron dous barcos ingleses para protexer á Habana e fuxir á Ceve.

A acollida foi boa por parte dos británicos, non tanto por parte do Goberno. Chama a atención a paixón dos propios cidadáns.

Si, o Goberno británico non quería ter fillos, pero a presión do lobby popular foi brutal, a través da caridade e outras asociacións. Enviaron observadores a Bilbao e foi un importante papel mediador do cónsul británico na capital biscaíña. Ao final, o Goberno dixo, “vale, trae aos nenos, pero non imos pór diñeiro”, e o mesmo pobo acolleu aos nenos; pensemos, 4.000 nenos, ese concepto de charity é moi inglés, os que peor están, teñen moi interiorizado na súa cultura e están afeitos acoller a xente estranxeira.

Estableceuse o Campamento Infantil Vasco e alí estiveron durante o tres primeiros meses.

Si, crearon grupos de danzas vascas, coros… e recibiron cursos de inglés, así como do resto de materias. A pesar do mes de maio, sufriron intensas choivas e construíronse fosas ao redor das campás para evitar que a auga entrase. Con todo, o momento máis dramático foi a caída de Bilbao. A noticia foilles dada de forma moi fría a través dos altofalantes e todos lembran que se produciu unha especie de histeria colectiva no campamento, ao crer que lles mataron os seus familiares. Por primeira vez no campamento sentiron que estaban verdadeiramente sós, lonxe da familia, e tiveron que aprender a saír adiante polos seus propios medios. Despois, cando foron dispersados polas colonias do país, foron conscientes de que a estancia duraría moito máis alá do tres meses que inicialmente pensaban.

A maioría deles regresaron ao final da guerra, pero foron uns 250 os que quedaron, entre eles os protagonistas da película. Algúns non volveron ver aos seus pais.

Si, para volver a Euskal Herria, os nenos tiñan que ser preguntados por alguén, pero porque os seus pais morreron na guerra, porque se marcharon ao exilio ou porque a familia decidiu que era mellor quedarse alí, 250 non foron interrogados. Iso tamén é unha decisión moi dura, así romperon moitas familias. Nese momento, moitos sentiron que lles abandonaron, sentíronse ofendidos polos anos, aínda que coa idade foron capaces de racionalizar a decisión dos seus pais. Con todo, algúns me dixeron claramente: “Cos meus fillos non o faría”. Pero saber que fariamos cando chegásemos a esta situación non é fácil…

E que pensan agora, si foron afortunados, como tantos dixeron, ou desgraciados, lonxe da patria e da familia?

É xente que loitou por sobrevivir na vida, que inmediatamente se viu obrigada a sufrir a Segunda Guerra Mundial en Gran Bretaña, pero todos son moi optimistas, e non notei amargura nas súas palabras, en xeral están contentos coa vida que tiveron e coas familias que crearon. Co tempo han visto que si se quedaron en Euskal Herria, quizais tivesen que sufrir moito por ser republicanos. Iso si, manteñen o sentimento vasco. Mencionaron problemas de identidade, porque non senten nin alí nin aquí, pero na maioría dos casos transmitiron o amor á cultura vasca ás xeracións posteriores.

É curioso que na película non aparezan as caras dos protagonistas. Unistes as imaxes reais do arquivo coa animación.

Decidimos acudir á animación por varias razóns: os protagonistas son agora moi maduros e son moitas as horas de gravación, ademais non é xusto que pasemos por todo iso. O traballo tamén fala da súa infancia. E doutra banda, queriamos ofrecer algo interesante aos máis pequenos, achegándolles á súa linguaxe e ao look dos videoxogos, a través da película de animación Waltz with Bashir.

A música de Iñaki Salvador encaixa perfectamente co relato.

Si, foi el quen creou toda a música e foi unha colaboración de soños. A Iñaki ensinámoslle a historia –estaba nerviosamente preguntado que ía dicir– e en canto vímoslle pediu inmediatamente o piano. Aos dous días xa nos mandou algo, comprendeu o proxecto desde o principio e estamos moi contentos co resultado.

Por parte das institucións públicas non atoparon apoio para o proxecto. Sorprendido?

A verdade é que si, a pesar de que a Deputación Foral de Gipuzkoa puxo un pouco de diñeiro, sorprendeume e lamento que as institucións non teñan interese, porque é un proxecto atractivo para a internacionalización. Pero púxenme a mirar cara a adiante e así traballei durante tres anos, sempre adiante.

Utilizastes o modelo de crowdfunding para financiar a película, que parece estar no boga nestes tempos de crises. Por que o cidadán ten que dar diñeiro a un proxecto concreto?

En tempos difíciles, cando estás golpeado, a creatividade espértase, tes que atopar novas formas de facer o que queiras. Eu mesmo financiei os proxectos dos demais, cando é un proxecto moi querido, sobre todo de xente próxima. Unha pequena achega é suficiente, pero moita xente avergóñase, por exemplo, de doar 5 euros, crendo que é pouco; si 100 persoas dan iso, tes 500 euros. Tamén hai que ter en conta que ofrécelle a cambio da súa achega (póster, DVD…). Nós realizamos tres campañas a través de tres plataformas: Kickstarter, Indiegogo e Verkami. O diñeiro conseguímolo sobre todo coas dúas últimas, pero coa primeira o proxecto estendeuse a todos os recunchos do mundo e apoiounos, porque nolo escribiu unha chea de xente. Á fin e ao cabo, a película fixo un traballo de conexión: Creamos un grupo en Facebook desde o principio e a través del participaron moitas persoas, contando a experiencia dos seus avós e avoas, creando vínculos e relacións… Escribiron desde moitos sitios e o proxecto superou a película.