Acababan de xubilarme, segundo dixéronme.

Si, aos 65 anos. Ningún agasallo!

Nas oficinas centrais de Osakidetza, no Servizo de Eúscaro, tradutor.

O plan de eúscaro tamén o elaboramos nós, no Servizo de Eúscaro, foi ideado, sobre todo, por Roberto Manjón. En calquera caso, que ten a administración o plan de eúscaro? Facer traducións, ofrecer cursos de eúscaro para que o empregado aprenda euskera, e iso dos perfís lingüísticos. Iso é todo. O uso do eúscaro, que os médicos falen en eúscaro cos enfermos… Iso non lles importa.

Vemos o eúscaro nos papeis, nun ambiente no que se fala castelán. Vostedes creceron ao revés en Arbizu.

Estabamos na escola e non entendiamos o castelán. O castelán éranos alleo. Medio mal, a mestra era de alí, de Arbizu. O que non entendiamos, explicábanolo en eúscaro! Nós aprendiamos de memoria. E cando con 9 anos fun a Oñati, aos frades, a estudar en castelán, e aprendía todo de memoria, sen entender nada. Recordo que, unha vez que se fixo o exame, tiñamos ante nós ao tribunal, dous monxes. Pregunte o que aprendeu e non saiba como empezar! Non se canto tempo estiven calado! “Isto saberalo”. Aprendérao, pero non o sabía. A un deles ocorréuselle dar comezo á contestación, e empecei a darlle unha lección, a contestar con impaciencia. Non entendiamos nada do que hai que aprender de memoria!

Nacido en Arbizu en 1947, ingresou no Colexio dos Agostiños Lateraneses de Oñati durante nove anos.

O convento fora fundado por Pío Mortara. Era xudeu de familia, rico, pero a muller que o coidaba era católica e bautizoulle en segredo. Hai historia. Foi ordenado sacerdote e fundou, entre outras cousas, o convento de Oñati. Alí estiven eu. Naquela época, os monxes traballaban de escola en escola, recrutando temas, propagando. Eu tiña un tío en Oñati, un cura, e cando souben que viña á escola de Arbizu, non me foi nada. Non tiña ganas de ir aos frades. Pero, por fin, pai e nai chegaron a unirme ao meu tío e enviáronme a facerlle quince días de proba no verán, en agosto. E marabilloso! Todos os días no fútbol, xogando no río, lendo un intre… Aquí hai unha gran diferenza! Coidando as vacas en casa, sempre que non sexa nun traballo en outro”, díxenme. “Si, si, irei a Oñati!”, dixen aos meus pais.

Había traballo en casa.

Si, si. Estabamos na rúa, pero a casa é un caserío en Arbizu, non é como en Gipuzkoa, nunha rúa, na outra un caserío. A casa da nosa nai era a do Conde –o meu pai dicía que era un nome pequeno, xogando–, a do meu pai a de Argiña. Era o primoxénito e nin a nai nin o pai eran os primeiros en mandar, así que tiveron que saír de casa. Como era un pai barbeiro, a nosa casa era de Juan Barbero, e máis aínda, de Juanita Barbeiro.

Pai barbeiro.

Non só o barbeiro, senón que traballou moito: gobernou o gando, cultivou os campos, traballou na fábrica de Olatz do pobo, no ferrocarril… Mil oficios! Tamén foi porcino e asasino. Comunmente significa "arbizu", "devorador" ou "castrador". Na casa fomos catro irmáns, dúas irmás que me precederon, eu era o terceiro e o meu irmán menor o último.

O terceiro es ti, e aos monxes.

O meu tío estaba sempre alí, e eu era un traveso! Custoume traballo. En Arbizu, o cura era moi vasco, un nacionalista moi puro, non cedía. A misa diríase en latín, pero Juan Goikoetxea falaba os sermóns, os rosarios e todo iso en eúscaro. Tamén estivo no cárcere, onde foi acusado polos médicos e secretarios da prisión de Albacete. Con todo, o cura continuou. En Oñati, as clases eran en castelán, rezos e todas en castelán. Tamén había frades que falaban en eúscaro connosco, pero viviamos en castelán. A partir dese momento, algúns sufriron un trauma considerable ao non responder o esforzo que fixeron os seus pais.

Ambiente, a revista en eúscaro saíu no voso convento.

A min xurdiume a conciencia do eúscaro en Oñati. Alí estaban Eusebio Osa, Patxi Lasa, Pablo Anduaga e outros. Había un grupiño. Naquela época, a cultura estaba no convento. Tamén publicamos dúas revistas: Gure Txokoa e Erein. Eu escribín nas dúas, empuxado por Osa e por outros. Agora dise “actividades extraescolares”, pois así nos alfabetizamos nós en eúscaro. Eusebio Osa era moi ataviado, claro, participou na asemblea de Euskaltzaindia de Arantzazu en 1968, coa que aprendemos moito.

Non se trataba, pois, unicamente de relixión.

O Vaticano II.aren era o seguinte tempo, a época na que a Igrexa empezou a abrirse, e aí sucedeu Eusebio Osa, un home intelixente, aberto, progresista e avanzado para aquela época. Por suposto, iso tamén lle trouxo críticas. Cando en Oñati, nós, os novos frades decidiron envialo a Vitoria –o obxectivo era que nós estudásemos Teoloxía, aínda que para entón xa deixaramos bastante de nós o camiño para ser frades–, nomeouse a algún frade responsable, vindo connosco a Vitoria, para pornos nun piso e mirarnos. Designado, Eusebio Osa. 1968-69, xa que o Maio de París estaba alí. Eusebio fixo un gran traballo connosco. Enseguida viu que non tiñamos intención de monxe, pero non nos obrigaba a nada: “Cada un ten que facer o seu camiño”, e axudounos.

Cal foi o teu camiño?

Fascinábame o mundo dos obreiros e fomos ás fábricas, a pesar de ser frades, tres ou catro deles. A maioría, con todo, recorreu ao ensino. Outros se trasladaron a Bilbao: O que fose Kepa Periko Mallea, Tasio Erkizia… Era a época dos curas obreiros, e o propio Eusebio Osa foi pioneiro niso. Traballou nunha oficina [era a empresa Sanchiz Bo], na ikastola Olabide… Tamén foi expulsado. Xa o dixen, adiantouse para aquela época. Cando viñemos de Oñati ao apartamento de Vitoria, tiñamos un gran comedor e alí faciamos misas. Pan e viño tamén, tiñamos pan de cada día e viño! Que descubrimento! Eusebio vía con tal claridade o camiño que se seguía. El tamén nos impulsou a dar clases de eúscaro.

Estudando teoloxía, traballando no taller, ensinando euskera…

Estudabamos teoloxía, sen intención de ser sacerdote, pero porque necesitabamos algún título. Empecei a traballar en Tximist, porque creo que nos coñeciamos de Oñati. En Vitoria-Gasteiz había xa moitos euskaldunes. Tximist viña de Oñati, cunha chea de traballadores. BH, desde Eibar. Esmaltaciones San Ignacio, Gabilondo… aquí estaban. Eusebio empezou a dicir que se necesitaba misa en eúscaro, e fómonos a buscar sitio.

Que dicían no convento de Oñati?

Rexeitárannos por completo. E díganolo en contra nosa. Eusebio foi tomado como traidor, dicían que lle vencemos. Pero, en realidade, el vía o camiño, non nós. Estabamos a aprender e traballando, dando clases de eúscaro. Eu, por exemplo, paseinas nun Bar Paco, na rúa Becerro Bengoa. A través do seu fillo. Era Perico, de ETA, quen se fuxiu do cárcere de Basauri, onde estaba interno. El deixounos o sitio. O comisario estaba no bar. A policía sabía moi ben o que estabamos a facer. Iámonos a comer! Non había diñeiro para pagar os txikitos, e todos os días no bar coa escusa para cear. Relacionámonos con moita xente. Tamén nos chegou Mario Onandia…

Mario Onandia?

Si, vendo o que estabamos a facer, querían que a xente se trasladase a eles.

Con todo, vostedes non eran de ETA.

Non. Máis tarde, alguén se implicou niso, pero naquela época non existía entre nós ningún de ETA. Nós faciamos o noso traballo. Eu impartín clases no Bar Pacon e na rúa de Dato, na sociedade de montaña Manuel Iradier. Outro lugar, no Club Jabatos, na rúa Neves Cano. Moviámonos aquí e alá, traballando. Pako Eizagirre, Rafa Etxegarai, eu mesmo… Eramos cinco ou seis persoas ensinando eúscaro: “Ti, e que temos que ensinar?”, unha e outra: “Como facer saúdos, por exemplo”. É dicir, a comunicación. Ensinar á xente a facer frases, e isto e aquilo. Desde entón realizáronse numerosos intentos por ese camiño.

Tivestes desgustos...

Si, sobre todo despois da emboscada de Araotz. Creo que foi en 1969, en Legutio, cando puxeron a bomba ao monumento aos mortos na guerra. Tamén foi detida a irmá de Jon Oñatibia, que era monxa. Nós estabamos no barnetegi de Araotz, na casa que nos deixou Ander Iriondo, párroco de Araotz, un neno e unha nena. Tiñamos o segundo curso de verán. Entre os alumnos había alumnos de ETA, no comedor sempre había un panfleto. Ocorreu o de Legutiano e veu o garda civil. É posible que no barrio algún nativo denúncienos a nós, pero non porque fósemos de ETA, ou puidésemos selo, senón porque estabamos alí, vivindo xuntos, raparigos e raparigas. Policía, na véspera de acabar o curso de quince días. Detencións. Algúns foron levados a San Sebastián (Eusebio, Pako Eizagirre…), outros (eu, entre eles) tivéronme en Vitoria na casa de policía da rúa A Paz.

A San Sebastián uns, a Vitoria outros?

Os que foron sorprendidos en Araotz, a Donostia-San Sebastián. Os que non estabamos alí, Vitoria. Eu, por exemplo, fora á miña casa a recoller as miñas roupas de traballo. Eles colléronme, metéronme na casa de Vitoria e abríronme por dentro. O de Araoz foi peor, espertaron aos nosos amigos con metralletas na cabeza.

Araotz trouxo o último que tiña.

Si, provocou que nos dispersásemos. Cada cal seguiu o seu camiño. Eusebio tamén se secularizó. Eu terminei a Teoloxía, despois fixen o servizo militar e cando volvín de alí a situación era outra en Vitoria. Seguiamos en contacto, pero cada un levaba a súa vida, moitas veces coa súa noiva.

Volviches ao traballo, na fábrica.

En Michelín, entón. Alí tamén tiven as miñas circunstancias e tiven que irme. Comprometíame demasiado. O mesmo que os raios. Sempre a favor dos traballadores, participando moito nas asembleas… Dixéronme que me fose e funme. Tirados. En Michelín, igual, en 1972. Empecei en BH, estudei Filoloxía Vasca aos 38 anos… Traballaba oito horas e estudaba.

Por que estudar, que posuía o título de Teoloxía?

Vin que non había futuro en BH. Na época en que eramos uns 500 traballadores, vía que moitos dos produtos traíanse de China. "Aquí sobra xente!", empecei a dicirme. Entón decidín estudar Filoloxía… Tamén entón tiven problemas na fábrica: pedín unha quenda de mañá –sen cambiar de quenda–, para poder ir á universidade pola tarde. O capataz de BH di que non, que tiña que traballar pola mañá e pola tarde, dependendo da quenda. Puxen unha denuncia no xulgado e no acto de conciliación previo ao xuízo, recoñecéronme o dereito. Así puiden aprender Filoloxía Vasca. Inventeino polo pescozo, porque terminaron os estudos e empezaron a despedir á xente na fábrica, en BH, e entre outras cousas a min. Para entón xa estaba inscrito para oposicións a ser profesor, tamén nas listas de Osakidetza… Estiven medio ano en paro –que aproveitei para realizar cursos de informática–, tamén chamei aos tradutores, e alí recibíronme durante un ano, tamén traballei na empresa privada –entre eles, tradutor–, tamén traballei con outro compañeiro, Xabier Armendariz, traballador de tradución, en Osakidetza, cando me chamaron dalgunha maneira. Dixéralles: “Si é para menos de seis meses, non te chames, porque teño traballo”. Era para medio ano. Díxenlle a Xabier: “Déixasme facer a experiencia?”, “pero volve, eh”. Non volvín, xubileime en Osakidetza o pasado mes de novembro. Así.