Fillo dunha familia euskaltzale e abertzale de Donostia-San Sebastián, coñeceu as ikastolas clandestinas do franquismo cando era neno, e a continuación o Liceo Santo Tomás, creado por iniciativa do seu pai, José Miguel Zumalabe Mendiburu, e de Karlos Santamaría. A miúdo agradecería o favor que os seus pais lle fixesen despois, precisamente pola súa escolarización naquel ambiente, no que xurdiu a esencia de toda a súa vida: un incansable labor a favor do eúscaro, da cultura vasca, da prensa vasca e da cidadanía en xeral. Nesa loita baseou a súa vida, o seu pensamento, a súa traxectoria. Tal e como explicou Martin Ugalde cunha palabra preciosa, foi “unha historia de amor ao eúscaro” a de Joxemi Zumalabe.

Era o home do grupo e o mellor que deu no grupo, resaltando as calidades de cada un dos seus integrantes, valorando a capacidade de colaboración, compartindo soños. O traballo diario, os novos proxectos, a conspiración en xeral, fixéronlle vivir até o último día.

Argieros

Sobre todo a el e a Joxe Mari Ostolaza, a quen Argia fixo o camiño até aquí. A Luz Celestial dos Capuchinos foi sacada da peor crise, cando non había máis que débeda, cando ninguén quería dar nin un céntimo ao seu lado, cando a contorna se decantaba pola prensa bilingüe e non se vía sentido á publicación en eúscaro.

E animado por ela, desde ese mesmo punto de partida conseguiuse ilusionar, sentir a necesidade vermella, mirar por encima de todos os obstáculos e desencontros e sumar forzas, facer crer na prensa vasca e proxectar na sociedade para que Euskaldunon Egunkaria vise a luz. Dedicáronse a ocuparse dos demais sen quitarlles ningún mérito, naturalmente.

Zumalabe sempre se foi á grande. Necesitaba un pack completo, unha planificación xeral que abarcase o mundo do eúscaro e da cultura vasca. Sen contentarse con nada máis aló, dedicouse á maior parte dos campos, a traelos todos a un só.

O pensamento baseouse na cultura vasca, a nación e os movementos populares. Non podía entender o eúscaro fóra da nacionalidade. Tampouco, por suposto, a construción nacional que deixa de lado a actividade cultural vasca. Consideraba o problema lingüístico e cultural como un compoñente básico da construción nacional: “Si este pobo quere constituírse en nación, ten que desenvolver unha cultura baseada na lingua nacional e estruturar a súa existencia nacional nela. E ese é, en definitiva, o proxecto nacional que ten o vasco abertzale: que esta nación consiga a súa estrutura, a súa soberanía e a súa cultura nacional. Como pobo. Adquirindo os medios necesarios para que o eúscaro se impoña sen opresión contra quen non saben eúscaro”.

A figura de Joxemi Zumalabe ten moitas arestas. Quería ser pintor. Tamén a calidade recibida na transmisión desde casa. E tamén tiña a súa man. Cando se xubilase, a preferencia xa abandonara o desexo.

Quixemos traer a estas páxinas exemplares da súa faceta artística, o legado gráfico que nos deixou en Argia, algúns temas tratados como ilustradores e amantes. En honra á súa creatividade. Namorada do seu instinto.