Á sombra, unha vez máis, tradutor. Ti, esta vez.

Na cociña, digo eu. O mellor de todo, entre amigos. A publicidade é demasiado para min. Estou a gusto no meu recuncho. A recompensa e todo o demais, a praza, é demasiado grande para min. Mellor no Petit Comité en todo.

Iso é o que ten a edición de libros.

Seino, si. Pero eu non calculei, estiven traducindo o que puiden, simplemente, non sabía que podía significar. Traducín primeiro Mohamed Xukri [Pan puro] do árabe, si, pero tamén hai algúns que están a volver do xaponés. Fixen o meu camiño baixo a miña protección, quixen quedarme á sombra e, con todo, cando Xukri volveuse e tocoume saír á praza, non podía quedarme na cociña do tradutor. Non me daba conta, ou non quería ver, que consecuencias pode chegar… Para min, Xukri non é simplemente unha experiencia de tradución, senón unha experiencia vital.

Saíu á praza con Xukri, vímoslle en varias presentacións.

Non o sei. Hai que saír á praza, non podemos escondernos, pero necesito tamaño. Co Premio Euskadi, tamén tiven problemas. Este recoñecemento é tamén un recoñecemento ao labor realizado, pero recibín a noticia espantosamente! “Ai, nai!”. O premio é de Xabier Olarra e de Biona, e o feito de ser compartido tamén me axudou.

Hai dous anos tamén te mostraches na presentación do número 3 da revista Erlea, en Bilbao.

Asombreime a min mesmo, mostreime máis tranquilo do que supuxera. Fixen a miña primeira presentación en San Sebastián, tiven amigos alí, pero aquilo de Bilbao era outro contexto. Lectura e entrevista, ambas mas pedía Atxaga, e tiña unha pequena preocupación no que á entrevista refírese. De feito, o árabe levoume a coñecer ese mundo, non un interese especial por el. A lingua levoume a todas partes, iso é o que me move. Coñezo os pobos e as culturas a través da lingua.

Desde cando?

Desde que terminei o COU. Terminara e era camiño da universidade, pero non sabía o que quería aprender. Entendíame ben en idiomas, era euskera, era inglés… Funme a Londres. Inglés en Londres. París, francés. Sempre estudando e traballando. Á volta de París comecei a traballar en EIZIE durante varias horas. Pensei no francés e noutro idioma, diferente: “Ruso? Frío. Xaponés? Difícil… Árabe!” E empecei en clases particulares sen saber onde entraba. Empecei e non puiden deixalo. A gusto. Gústame moito a aprendizaxe do idioma.

Cando chegaches a Marrocos primeiro, cando tiveches noticia de Xukri?

A Marrocos por primeira vez en 1992, pero o ano anterior á morte de Xukri. Estaba no que estaba planeado e quixen ler algo e entrei na libraría. Alí vin o libro: Mohamed Xukri, Lle pan nu. Coñecino por medio da edición en francés. Que era aquilo? Gustoume moito como contaba a historia… Recuperara a relación con Xabier Olarra en EIZIE (que fora profesor no instituto en Hernani). Tamén me gustaba a ra, seguía as presentacións, os seus traballos de tradución e outros. Unha vez, así, empezamos a pór a Xukri en eúscaro. Non en serio, porque non me sentía capaz entón.

Pero o devolviches, e tamén o edificio Jakobian que recibiu o premio, en colaboración con Olarra.

Foi o propio Xabier Olarra quen me deu a noticia do libro! Non tiña noticias do autor. Vira a película, pero non me atrapou… Cando Olarra faloume do edificio en Jakobia, entón lino, pero non como calquera outro libro, senón pensando na súa tradución. A miña primeira reacción… pareceume difícil, non a vin do meu tamaño. Polo demais, pareceume divertido, vivo, interesante, conta moitas cousas. En calquera caso, a tradución a min axúdame a ler, é dicir, a partir da lectura superficial a unha lectura moito máis profunda. E, por suposto, recibindo moito máis.

É a primeira vez que viaxas ao mundo árabe.

O primeiro curso de verán fíxeno en Marrocos, un mes. A continuación, en Tunes. Volver a Donostia e seguir coas clases particulares… É un proceso moi longo para aprender! O árabe non é inglés nin francés, e costa moito aprender. Así que empecei a buscar cursos que durasen máis dun mes, preguntando. O Ministerio de Asuntos Exteriores español tiña unha lista de cursos e alí vin unha convocatoria de catro meses para un curso en Damasco.

A primeira vez que cheguei a Siria, en 1997, non souben nada de alí. Internet acababa de empezar. Unha vez alí, o primeiro traballo, ir ao Instituto Cervantes, en busca de referencias. Alí atopei a unha moza española que falaba por teléfono en árabe. Pero como o facía! “Creo que é posible falar en árabe” Eu consideraba o árabe como unha lingua totalmente pasiva. E os cursos viñeron aquí e alá, un tras outro, sen moita constancia, pero continuaron. A última vez en Siria, no ano 2006.

O primeiro que tiña que facer era marcharse de aquí a Siria.

Hai unha axencia de viaxes, Anos Luz, que facía o camiño. Unha a través da outra me fun facendo unha reserva de hotel. Tamén tiña que ir á embaixada, non só para apuntarme, senón para obter referencias e documentos. Para matricularnos no curso universitario, por exemplo, necesitabamos o certificado de embaixada. Por todas partes, todo estaba en árabe, máis nada que francés. Hai que aprender árabe! Os estranxeiros eran poucos e dispúñanse a reunirse. Este recentemente chegado foi recibido coa intención de comezar a moverse pola cidade, xa que eles pasaran pola miña mesmo estado. Doutra banda, saber francés e inglés permitíame relacionarme con moita xente.

Antes da tradución temos unha historia de vida.

Si. De todos os xeitos, eu non cría que chegase a devolverlle. Até uns anos atrás. Xabier Olarra tivo moita paciencia. E Juan Garzia tamén me axudou moito á hora de elaborar o texto. Era o meu primeiro intento! Antes tamén traducira un conto, un conto de Yusuf Idris de Exipto. Deille a Juan [Garzia] e el aceptou moi ben. Logo ao Olar, que tamén sente ben. Foi un gran impulso para min, para comezar a tradución arabés-eúscaro.

Publicouse o conto?

Non, está no caixón, pero o traducín como exercicio. Idris e Mahfouz, ao parecer, traballaban de forma conxunta na concesión do Nobel da Paz. Pero Idris non volveu. Polo visto, isto non axudou a Miguel Strogoff. Idris é un coñecido autor de contos.

Edificio Jakobian, Exipto, O Cairo.

Cheguei alí no curso 2000-2001. O meu obxectivo era aprender. Iso é o que me moveu sempre dun lado a outro. Cursos onde, eu: Rabat, Tunes, Siria… Un mes, outro mes, catro meses despois… Outro máis longo. Onde? Fun aO Cairo a causa do dialecto. Estaba a aprender o árabe estándar, que se usa nos informativos, na prensa, nos libros, pero o estándar non é para falar. Unha vez alí, cando se penetra o idioma, pedir café con estándares resulta moi artificial. Comezamos a utilizar o dialecto local. O dialecto dO Cairo, por exemplo, é moi amplo. O marroquí entende ao dO Cairo, pero o dO Cairo non entende ao de Marrocos.

Cal é a razón?

A produción de libros, o cine e a televisión, porque se fixo sobre todo en Exipto e Líbano, e iso é o que máis se estendeu. Series e outros. Son moi afeccionados ás series de televisión, e en Marrocos, por exemplo, así recolleron tamén o dialecto de Exipto.

Falar ben unha lingua estranxeira, sexa o que sexa, é un gran traballo; quero dicir, unha lingua estándar. Nin que dicir ten que coñecer o dialecto.
Eu fago unha especie de salsa maligna. Dun curso a outro me foi o tempo, e é difícil manter o idioma. Aquí andei coa intención de coller algunhas escolas, para tratar o idioma, pero me custa seguir no esforzo. Outra forma de mantela é devolvela.

Cales son as maiores dificultades para traducirnos do árabe ao eúscaro?

Lingua e cultura afastadas en xeral. O mesmo camiño, porque non temos moita literatura árabe en eúscaro. Son varias as desigualdades. Tampouco dispoño de ferramentas tecnolóxicas tanto como as teño noutros idiomas. O proceso de ler, de comprender ler, de interpretar e interiorizar, téñoo máis longo en árabe, necesito máis tempo antes de empezar a dar nada en eúscaro. Por iso, ou por iso mesmo, necesito outras traducións ao meu lado. Para ver que interpretaron outros tradutores. De cando en vez tiven algunha sorpresa. Non sei, verdade que será algo así en xaponés, en chinés? Non ten nada que ver co noso, nin a lingua nin a cultura.

Foi o pan puro primeiro, en Jakobia… tivéstelo agora Xabier Olarra e eu, e agora tes entre mans o tempo dos erros, tamén de Xukri. Cales son as diferenzas entre os dous autores?

Por exemplo, Xukri é moito máis simple, pero sobre todo, o proceso de tradución foi diferente. “Do meu tamaño”, tiven Xukri como un recentemente comezado. O pan só pareceume axeitado para empezar e, ademais, tiven un gran apoio no proceso de corrección. Tiven a axuda de Juan Garzia e Xabier Olarra. Dixen que o estilo de Xukri é máis sinxelo, ten frases curtas e é máis fácil de traducir, pero esa aparente facilidade tamén ten o seu lado oculto: hai que coidar o ritmo! No libro O pan buxán, o primeiro borrador foi meu. En Jakobian a de Olarra. Si é dun tradutor con esa experiencia, non o aprendes moito. Por exemplo, frases longas, descricións e enumeraciones interminables, discursos de imán inchados, Corán e hadias [Disertacións e feitos de Mahoma], fórmulas relixiosas… non eran “do meu tamaño”. Eu andei máis comodamente e con máis confianza nas voces dos personaxes. Sinto preto a voz de Xabier [Olarra], e iso tamén axuda moito no proceso de tradución compartido. É bonito discutir as palabras e expresións árabes a través da transliteración entre nós. Á fin e ao cabo, compartimos o dúo de linguas árabe-eúscaro. Fermoso… Tamén no proceso de corrección e refinamiento, tomar distancia e ver con que non inventámolo, se transmitimos o que queriamos dicir ou non, se algo molesta á hora de ler, se apareceu algunha frase sen lóxica e démonos conta de que non o entendemos, ou, ao contrario, ler e dicir “isto quedou moi ben”. Para iso, nada mellor que ler en voz alta.