Os habitantes de Hego Euskal Herria aprendemos ben a lema que nos lembran de cando en vez as nosas institucións: a calidade do aire que respiramos é boa. Mire, por exemplo, Ihobe, a sociedade pública medioambiental da CAPV, dicía o 10 de outubro deste ano: “A calidade do aire en Euskadi é boa e pódese respirar tranquilamente”. Como se pode casar iso co título que lle deu o diario catalán A Vangarda dúas semanas antes? : “Unha informe mostra que a inhalación do aire europeo acurta a vida”. O aire que introducimos no País Vasco aos pulmóns non é europeo, verdade? Ou os autores do informe citado polA Vangarda amenten? Nin unha cousa nin outra, a resposta é máis simple: as nosas institucións públicas din “aire de boa calidade” cando deberían dicir “aire da lei”.

A Unión Europea ten intención de introducir cambios na lexislación sobre calidade do aire para o próximo ano, pero actualmente está recollido na Directiva 2008/50/EC que sustancias contaminantes deben ser mididas, cales son os valores máximos destas sustancias e a partir de que data estará prohibida a súa superación. Esta directiva é a suma das outras cinco elaboradas desde mediados da década dos 90 e, en opinión de Ekologistak Martxan, “supón un gran retroceso, xa que algúns dos valores máximos que establece son superiores aos recomendados pola Organización Mundial da Saúde e, o que é peor, aos establecidos pola lexislación preexistente”.

Ekologistak Martxan publicou o informe A calidade do aire no Estado español a principios de outubro de 2011, cunha conclusión preocupante: O 94% da poboación do Estado respira aire contaminado. Segundo un dos autores do informe, Paco Segura, os datos negativos repítense ano tras ano, pero non se pon remedio. Pola contra, a situación empeorou á hora de crer as conclusións do tres últimos informes elaborados por Ekologistak Martxan: En 2009, o 79% da poboación española respiraba un aire de mala calidade, fronte ao 90% de 2010.

A lexislación europea ten en conta unha gran cantidade de contaminantes, pero o informe A calidade do aire no Estado español de 2011 só recolle datos sobre cinco deles. Son o cinco máis estendidas. Fano por eficacia, segundo Segura; si menciónanse todas as sustancias, o informe sería unha confusión incomprensible. “Por tanto, falamos dos que máis problemas xeran. Outros só dan malos valores en determinados lugares”.

Estas cinco sustancias son dióxido de nitróxeno (NO2), dióxido de xofre (SO2), ozono troposférico (O3) e partículas PM10 e PM2,5. Salvo no caso da primeira, os valores máximos permitidos pola Directiva 2008/50/CE son superiores aos recomendados pola OMS. “Ocorre o mesmo con case todas as sustancias”, explica Paco Segura, “un dos primeiros límites que se estableceu foi o do NO2 en 2001 e que se aplicou de acordo coas recomendacións da OMS. Pero se deron conta de que iso dificultaba o cumprimento da lexislación, e desde entón puxeron límites cada vez máis amplos que protexen menos a saúde da cidadanía”. No cadro da páxina seguinte podedes ver a diferenza entre a lexislación da Unión Europea e a que recomenda a OMS.

A protección da saúde non é unha prioridade

O informe de Ekologistak Martxan destaca que a lexislación europea define o valor límite para unha sustancia como: “Nivel máximo establecido en función do coñecemento científico, co fin de evitar, previr ou reducir o dano para a saúde das persoas e o medio ambiente”. Tendo en conta que o coñecemento da ciencia está recollido principalmente nos estudos que se realizan a petición da OMS, queda claro que existe unha distancia excesiva entre teoría e práctica.

Quizá o exemplo máis representativo é o das partículas PM: No caso das PM10, menores de dez micras e maiores de 2,5 micras, a lexislación anterior (1999) prevía dous prazos, un a partir de 2005, o segundo a partir de 2010. No primeiro prazo, o valor medio anual non podía superar os 40 microgramos por metro cúbico. Ademais, existía un valor límite diario de 50 microgramos, que non se podía superar en máis de 35 ocasións ao ano. No segundo prazo, as condicións debían ser moito máis estritas, en consonancia co recomendado pola OMS: a media anual reduciríase á metade (vinte microgramos por metro cúbico), e o límite de 50 microgramos dun día non se podería superar en máis de sete veces ao ano, é dicir, cinco veces menos que na primeira fase. Finalmente, a Directiva 2008/50/CE mantivo para o segundo os mesmos valores que no primeiro prazo.

“Parece que queren buscar un equilibrio”, di Paco Segura, “nun lado está a protección da saúde e no outro a presión que exercen algúns gobernos e empresas”. Estes últimos estarían ao límite de non ter que tomar medidas excesivamente duras, de maneira que os valores establecidos pola lei. O membro de Ekologistak Martxan quere lembrar a enorme capacidade de presión dos lobbies industriais na Unión Europea.

PM2,5, as máis perigosas

Numerosos estudos publicados nos últimos anos indican que as partículas PM son as máis nocivas nos contaminantes do aire, salvo as dioxinas, furanos... que emiten determinados tipos de industrias. E nelas, as partículas PM2,5, é dicir, as que teñen menos de 2,5 micras, son as que presentan maior risco. O seu reducido tamaño faias máis perigosas: en moitos casos poden pasar directamente ao sangue, xa que os pulmóns non poden filtrar.

A pesar diso, os PM2,5 chegaron tarde á lexislación, por dicilo dalgunha maneira. De feito, o coñecemento científico das mesmas non é tan antigo como o doutras sustancias. A súa preocupación por eles viuse reforzada polo feito de que nas estacións de medición da calidade do aire, por unha banda, trátese da sustancia menos medida e, por outro, que na UE aínda non existan valores límite vixentes. Para iso haberá que esperar até 2015, e como era de esperar, as condicións que establece a lei non serán especialmente duras: o valor medio anual situarase en 25 microgramas por metro cúbico, mentres que a OMS recomenda non superar o dez microgramos. A diferenza é moi acusada.

Datos de Hego Euskal Herria, por encima das recomendacións da OMS

A informe Calidade do aire no Estado español de 2011 recolle os datos das cinco sustancias mencionadas anteriormente, tomadas directamente das estacións de medición da calidade do aire das comunidades autónomas. En canto aos datos dos 77 puntos de medición de Hego Euskal Herria, obsérvase que en 2011 superáronse nove veces os límites marcados pola lei. Entre elas cabe destacar que na cabina de Zumarraga medíronse 61 veces as cantidades de PM10 que superan os valores permitidos, lembrando que o número de días que se supera non pode superar os 35 no mesmo ano. Tamén chama a atención que en catro estacións de Navarra superáronse os valores máximos do O3 troposférico... e en toda Navarra só había nove estacións en 2011.

Cada un saberá onde está o seu nivel de esixencia, pero non parece que sexa un dato que poida alarmar a nove infraccións legais. Neste sentido, podemos considerar oportuno que os defensores do noso aire difundan periodicamente mensaxes tranquilizador. Con todo, as contas varían moito si quítanse as lentes da lexislación e ponse as recomendacións da OMS: En Hego Euskal Herria respiramos moito o aire que é prexudicial “segundo o coñecemento da ciencia”. Sobre todo, e no que se refire ás cinco sustancias estudadas por Ekologistak Martxan no seu informe, as partículas PM e o ozono troposférico contaminan o bo aire vasco que Ihobe aconséllanos tomar con tranquilidade.

Non podemos resumir aquí todos os datos, pero merece a pena mencionar algúns. Empezamos por PM2,5: como dixemos, é o contaminante menos medido. Só en 33 estacións recóllense datos sobre as mesmas. Así, en 27 deles superouse o valor medio anual recomendado pola OMS.

En canto ás PM10, superouse a media anual aprobada pola OMS en case todas as comarcas de Hego Euskal Herria. Como era de esperar, Bilbao e os seus arredores convertéronse na zona máis contaminada pola suma do tráfico e a actividade industrial. Hai outros puntos negros: As catro cabinas da comarca coñecida como Goierri (Azpeitia, Zumarraga, Beasain e Tolosa) mediron as medias de PM10 nocivas para a saúde. Tamén dous das tres estacións de Pamplona. Con todo, a capital navarra destaca pola súa SO2, máis que por PM10: unha media das tres estacións superou en dezasete ocasións o valor máximo dun día, segundo a OMS, isto non debería suceder máis que tres veces ao ano.

As mensaxes tranquilizador só teñen a función de ocultar unha dura realidade, tal e como denuncian os ecoloxistas. Non se dispón de datos de Euskal Herria, pero si do Estado español: estímase que a contaminación atmosférica causa ao redor de 20.000 mortes prematuras ao ano. Na Unión Europea, 400.000 euros, e o cálculo foi realizado pola propia Unión Europea, non por unha ONG. Convén dicir que a descrición da realidade que fixemos é probablemente demasiado conservadora, porque hai razóns para pensar que a situación real é aínda máis grave. Por exemplo, as irregularidades que se producen nas medicións indicarían a posibilidade de que se emita para outra reportaxe. Pero o que sabemos xa basta, como quere subliñar Paco Segura, para empezar a tomar medidas máis drásticas do que fixemos até agora. Sería un bo punto de partida que, a xuízo de quen o subscribe, non chamase “bo” ao mal.