A tormenta ‘Sandy’ lembra a New Yor que chegou o cambio climático por inundacións. África, o avance do deserto do Sahara.Xa hai un 40% da zona africana con menos ou máis desertificaciones; para 2025, o continente xa perdeu dous terzos da terra que lle servía de agricultura.

Que facer? As autoridades dos países do Sahara teñen moitas esperanzas postas na Gran Barreira Verde. Desde o Atlántico até o mar da India, pasando por 11 países desde Senegal até Yjibuti, un cinto húmido de 6.900 longos e 15 quilómetros de ancho. A operación resumiuse na revista The Ecologist baixo a crónica de The Great Green Wall, de Bobby Bascomb.

En primeiro lugar, Bascomb presentou a intención das autoridades de Dakar. É dicir, que nunha época de choivas cada vez máis curta, coa axuda da poboación, plántense miles de árbores de especies autóctonas, das clases axeitadas ás súas necesidades, para evitar que as cabras entren en cámpalas cercadas.

Se os plans non podrecen, por unha banda, os labradores da zona recibirán a medida que o bosque se engrandeciera, leña das árbores, froitos, goma arábiga e medicamentos para a súa saúde.Nun nivel máis amplo, tamén gañará o medio ambiente: reducir a erosión do solo, conservar mellor a auga das choivas cada vez máis escasas, volver saciar a capa freática subterránea... e debilitar a forza das tormentas de area que se multiplicaron até afogar cidades tan modernas como Dakar.

O proxecto Great Green Wall, coordinado por Senegal en busca de todos os obxectivos, recibiu até o momento 1.800 millóns de dólares do Banco Mundial e 108 máis da Axencia de Medio Ambiente de Nacións Unidas. Senegal sinalou que até agora ha revegetado máis de 20.000 hectáreas dentro deste proxecto, ademais das medidas adoptadas para mellorar a conservación dos bosques que xa tiña. Cada ano plántanse tres millóns en Senegal.

Con todo, Bascomb atopou escépticos cos resultados destas plantacións de árbores a algúns dos expertos que levan anos falando no Sahel. Entre eles, o geógrafo Gray Tappan e o asesor da agroforestería Chris Reij. Estes cren que hai que ir máis aló das típicas plantacións de árbores que xa fracasaron antes para enfrontarse ao deserto. Non se poderá aplicar o mesmo sistema ás comunidades dispersas en case 7.000 quilómetros.

É unha boa noticia que, afortunadamente, existen modelos de nivelación de areais. Tappan subliña o de Níxer. Cando en 1980 a agricultura afundiuse por un terrible desxeo, os campesiños reaccionaron volvendo ao sistema dos seus pais: deixar crecer os arbustos dos campos e sementar ao redor deles os cultivos. Desde entón melloráronse as colleitas, asegurouse a alimentación e Níxer gañou 45.000 quilómetros cadrados de arboledo.

Coidar a terra e as persoas

Con miles de problemas, entre os que hai guerras, crises políticas, fame de 11 millóns de persoas por todo o Sahel... pero o certo é que miles de cidadáns e comunidades están empeñados en humedecer o deserto. Exemplos deles foron ofrecidos polo xornalista norteamericano Mark Hertsgaard no papel de The Nationen e de Le Monde Diplomatique.

Hertsgaard, coñecedor do cambio climático e do movemento denominado xustiza climática, atopou na maioría dos casos mulleres plantando e coidando arbustos, tendo á súa familia, á súa casa e á súa horta ao seu cargo. Por exemplo, na aldea de Koutal, en Senegal, onde grazas a axudas e consultores estranxeiros conseguiron repor 290 hectáreas de rochosos.

Dennis Garrity, recoñecido mundialmente na agroforestería –na técnica restaurada da cría de cultivos entre árbores–, propón a Hertsgaard que a Barreira Verde debe ser utilizada como metáfora, non como algo planificado en partes iguais e integramente, senón como unha colección de múltiples intencións que vinculen a vida dos seus habitantes, a alimentación e o coidado do medio ambiente.

Seméntaa de cultivos entre árbores produciuse sempre en África, mentres que o cultivo industrial traído de Europa trastornó as cousas. As follas que dan frescura no abrigo de verán transfórmanse en follas de hojalata ao aterrar. Que é a permacultura?

En Burkina Faso popularizouse outro modelo, posto en marcha polo baserritarra Yacouba Sawadogo. A este home que non sabe ler ocorréuselle hai anos volver ás técnicas dos pais vellos. Comezou a finais da terrible seca que se prolongou de 1972 a 1984 ao sistema zai que se utilizou durante séculos nas zonas circundantes do Sahara: facer buracos para sementar cultivos (na rexión de Sawadogo son moito máis importantes que os que aparecen na foto de arriba) e deixar sementes nos vellos estiércol do cortello á espera das choivas.

Sawadogo demostrou a súa sabedoría ao deixar subsistir os arbustos que crecían xunto ao millo e ao mijo dalgunhas sementes conservadas nos excrementos. A medida que as árbores crecían, convertéronse nos mellores axudantes para fertilizar a terra e reducir a erosión. Co tempo, Sawadogo dedicou máis atención ás árbores que aos cultivos, xa que lles saca máis beneficio económico.

A experiencia demostrou que as árbores que veñen de forma natural nos campos e pradarías teñen mellor supervivencia que os que foron creados e trasplantados nos viveiros. Iso é o que promoven algunhas Organizacións Non Gobernamentais que están presentes na mesma, e tamén moitos cidadáns e cidadás da zona. Pero a ignorancia non era o único inimigo das árbores.

Na rexión de Ende, en Mali, os bosques e árbores do pobo eran xestionados pola unión de campesiños chamada Barahogon, que lembra as terras de lexítimos e os bosques populares que se coñeceron no noso país. Con todo, unha vez colonizada por Francia, prohibiuse a extracción de leña. Aínda que a terra era túa, as árbores pertencían á estatua. Na década de 1960 logrouse a independencia, pero a lei colonial mantívose. Os campesiños arrincaban árbores para que non fosen castigados pola súa talla.

En 1990 producíronse enfrontamentos cos gardas do estado, algúns dos cales foron asasinados polos campesiños. Pola paz modificouse a lei, concedeuse aos campesiños o dereito de cortar leña da selva... e o bosque empezou a ensancharse.

O experto holandés Chris Reij calculou que na zona de Níxer os baserritarras sacaron adiante máis de 200 millóns de novas árbores. Con todo, serán suficientes estes esforzos se o mundo non reduce as súas emisións de CO2?