Unha mañá estrondosa no Kafe Antzokia de Bilbao. Os alumnos do euskaltegi Gabriel Aresti están a facer un xantar e estiveron traballando coa cafetera. Un alumno realizou a petición “Dous cortes, pintxo e zume” ao camareiro que está detrás da barra. Fai 17 anos, antes de que o Kafe Antzokia de Bilbao abrise as súas portas, era estraño que nos bares desta cidade utilizásese o eúscaro. Nin que dicir no centro, xunto aos xardíns de Albia. Aos poucos, os alumnos volven ás aulas –na parte superior do Kafe Antzokia está o euskaltegi–. Nós, máis tranquilos, iniciamos o diálogo. Contamos con Xabier Mosteiro, un dos fundadores do euskaltegi Gabriel Aresti, e con Mikel Urbeltz, responsable da área de Cultura do Kafe Antzokia.

“Pasaron 17 anos moi rápido e á vez moi amodo”, explica Xabier Mosteiro, “Parece que o Kafe Antzokia sempre estivo aberto, pero a nós parécenos que onte pola mañá”. O euskaltegi Gabriel Aresti abriuse en 1978 na Gran Vía de Bilbao, “nos novos anos da postfranquismo” dinos o fundador do euskaltegi. “Na década dos 80, os alumnos estaban euskaldunizando, pero non tiñan un espazo natural para comezar a vivir en eúscaro. A xente de Bilbao, os euskaldunzaharras que viviamos alí, e os euskaldunberris que saían dos euskaltegis, necesitabamos un lugar tan real, para xuntarnos e ser unha mostra do eúscaro”.

Ese vello propósito abriu o camiño á apertura do Kafe Antzokia de Bilbao en 1995, no antigo cine de Bixente, xunto á igrexa de San Vicente. “Conseguimos o espazo en aluguer durante moito tempo e pagouse cos créditos persoais deste grupo de profesores, con moito risco, porque ninguén sabía que acollida ía ter o proxecto”, continuou Mosteiro. “En definitiva, a nosa intención era facer unha pequena simulación do pobo do eúscaro e de Euskal Herria”. Cando abriu as súas portas tivo unha acollida inmellorable, “porque a xente o esperaba, necesitábase a referencia do eúscaro en Bilbao”.

A segunda aposta chegou por detrás: Kafe Antzokia de Ondarroa “No grupo de xente que creou o Kafe Antzokia de Bilbao hai moita xente de Ondarroa”, explícanos Mikel Urbeltz. “O contexto era diferente, o eúscaro e a cultura vasca non dominan en Bilbao. Pola contra, Ondarroa é un pobo totalmente euskaldun. O obxectivo era ofrecer oportunidades de lecer e cultura no pobo, para facer fronte aos ataques ao eúscaro, para que non perdese o espazo, para que gañase espazos. En calquera caso, a nosa intención foi impulsar a adhesión ao eúscaro, tanto en Bilbao como en Ondarroa“ continuou Urbeltz.

O Kafe Antzokia de Bilbao está patrocinado pola asociación cultural zenbat Gara, conta con case 1.000 socios e reúne a case todo o mundo, así como a traballadores e traballadoras da mesma. En palabras de Urbeltz, “a asociación é aberta a todo aquel que queira vivir en eúscaro. “A asociación Zenbat Gara recolle todas as nosas intencións”, continuou Urbeltz. É dicir, a promoción do eúscaro e da cultura vasca e a incorporación do eúscaro na vida. “Traer o eúscaro ao centro de Bilbao, darlle a dignidade necesaria ao eúscaro, unir o eúscaro ao pobo”. Como son principios moi amplos, na súa órbita pódese facer de todo: euskaltegi, teatro de café, radio –na época da creación da radio Vila de Bilbao era a única radio non pública que emitía integramente en eúscaro en Bilbao-, a editorial Atoan, o barnetegi de Bakaiku... “A pesar de pertencer a diferentes ámbitos de traballo, todos estamos a traballar na normalización do eúscaro”, di Mosteiro, “A lingua, a cultura e o pobo son os alicerces fundamentais de Zenbat Gara. Sen cultura non hai pobo”.

En canto á estrutura empresarial, séguese o modelo cooperativista no Kafe Antzokia de Bilbao. “Cremos na autoorganización e a autofinanciación, esa economía compartida permítenos cubrir dalgunha maneira os buracos que dalgunha maneira son deficitarios doutras partes”, explica Mosteiro.

“O Kafe Antzokia non é só unha sala” continuou Mikel Urbeltz, “o importante é o que se quere facer, o que se quere impulsar, o que pasa dentro, iso é o importante. A sala e o diñeiro son necesarios, pero o esencial é o equipo de traballo. A sala é un todo pero tamén fai falta unha alma, e iso son as persoas que traballan para cumprir eses obxectivos”.

Doutra banda, o Kafe Antzokia sempre tivo unha xanela aberta a todas as iniciativas que veñen de fóra. “Os vascos non só consumimos a cultura vasca”, en palabras de Urbeltz, “tamén hai que estar fóra”. Tal e como nos explica Xabier Mosteiro, “o noso foi tamén un exemplo de salas alleas ao eúscaro. Os primeiros concertos celebrábanse nos frontóns. Agora, en cambio, hai lugares máis dignos para iso. Tamén quixemos incorporar o eúscaro á noite de Bilbao”.

Plateruena e Beirarrúa

Como o modelo de Bilbao funcionou ben e tivo unha gran repercusión, ao seu modelo e ao espello creáronse outros. “Nós repetimos moitas veces que o Kafe Antzokia era un nome especial, e agora é un nome común”, dinos Xabier Mosteiro.

O xerente de Plateruena, BEÑAT Gaztel-Urrutia, describiu con palabras similares o Kafe Antzokia de Durango. “Crearon o primeiro Kafe Antzokia en Bilbao, da man dun movemento popular a favor do eúscaro. Aí puxéronse as bases e son moi claras. O Kafe Antzokia ten que ser un centro cultural euskaldun comprometido e adaptado ás peculiaridades de cada pobo. Non hai máis que mirar o programa para saber en que estamos”.

Plateruena naceu hai oito anos a iniciativa da asociación Berbaro Euskara Elkartea, e na actualidade conta con 900 socios e socias. Son tamén de estrutura cooperativista. “Construímos Plateruena para a promoción da cultura” acláranos Gaztel-Urrutia, “a cultura é a nosa razón de ser”. En Plateruena está a facerse un esforzo por impulsar a cultura popular en eúscaro, de forma participativa. “Para fortalecer a comunidade vasca é imprescindible coñecernos e compartir vivencias saudables ás nosas identidades, para crer que somos. Son propostas que van máis aló da fórmula de vir, ver e ir”.

Beñat Gaztel-Urrutia ten unha clara opinión sobre os teatros de café: “No esqueleto da actividade cultural de Euskal Herria somos unha sección os teatros de café, xunto a moitos creadores e outros actores. Os creadores son imprescindibles, todos os demais somos urxentes. Volvendo a Plateruena, cremos que é un proxecto importante. Por unha banda, porque está moi preto da vida popular, teñen unha participación importante e directa da cidadanía e dos axentes. E, doutra banda, porque temos suficiente autonomía para actuar segundo os nosos criterios”.

Preguntado pola data na que Euskal Kultura é rendible, o membro de Plateruena respondeu: “A maior parte da creación cultural que se comercializa non é rendible, sobre todo en eúscaro, porque ten poucos receptores”. Pero se resulta enriquecedor, por razóns obvias. “Esforzámonos por promocionalo como enriquecedor para a sociedade. O obxectivo non é tanto que sexa rendible como que sexa viable. Esa é a loita diaria”.

En Debagoiena, Elgeta, existe outro Kafe Antzokia, Espaloia. É un referente na rexión e segue a filosofía doutros teatros de café. “Fai máis de oito anos que abrimos o centro cultural. Imaxinámolo como unha praza nova e seguimos defendendo esa praza aberta. O nome tamén o leva, a xente atópase na Beirarrúa, de diferentes maneiras de pensar, de todas as idades… E, por suposto, así representamos o espazo dos euskaltzales e tamén como unha iniciativa cultural”, explica Josu de la Vega.

Do mesmo xeito que noutros modelos, o equipo de traballo e a asociación cultural que hai detrás son fundamentais na Beirarrúa. Neste caso, a asociación cultural Goibeko é o alicerce do teatro. Conta con 250 socios. “Dar castañas gratis para atraer á xente sería máis eficaz que ofrecer cultura”, di sobre a rendibilidade da cultura. “Si este proxecto fóra moi popular e enriquecedor economicamente, a estas alturas xa sería un empresario hábil quen se encargaría da franquía dos cafés. Nós enriquecémonos, si, pero con cultura. Seguiremos traballando a medida que nos satisfagan os membros do grupo de traballo, e temos a intención de celebrar o décimo aniversario”.

O Espaloia Kafe Antzokia atrae sobre todo a xente de Debagoiena, de Bergara, de Arrasate/Mondragón. Pero tamén se lles vai de Eibar e Elorrio. “A nosa iniciativa quixo contribuír a ofrecer unha cultura digna”, explica de la Vega, “estou convencido de que os cafés teatrais ofrecémoslle algo máis que unha sala ben equipada á cultura vasca, e, en realidade, iso agradéceno moitas veces os creadores”.

Espazos culturais, pequenos espazos, grandes esforzos

O Centro Cultural Lasai inaugurouse hai pouco máis dun mes na Zona vella de Bilbao. Imanol Martínez é membro da Comparsa Altxaporrue. É a iniciativa deste último o que creou o centro cultural. “Era unha vella intención”, explica Martínez. “Impulsar o eúscaro e a cultura é o noso criterio básico en si mesmo”. Os amigos de Altxaporrue non entenden o centro cultural como un negocio. “Trátase dunha iniciativa xurdida en auzolan, que pretende ofrecer unha oferta cultural complementaria para todo o territorio de Bilbao. Sempre queremos ser o lugar das cousas que se crean en torno ao eúscaro e en Euskal Herria e en Bilbao”. A comparsa é unha asociación cultural en si mesma, e nela participan 40 persoas, entre as que se atopa a comparsa. “Celebramos seis asembleas xerais ao ano, abertas á participación de calquera. Con todo, para a actividade diaria, estamos divididos en grupos de traballo”.

Agora imos a Vitoria. O bar Parral está situado na Zona vella da localidade. Foi creada o 5 de decembro de 1995. Desde os anos 50 até entón, foi un asador. Segundo explícanos Txunbi, membro da grella, “dese bar só conservouse o nome”. “Aquí tivemos a oportunidade de xuntar a catro novos e crear un modelo de bar que tiñamos na cabeza. A presenza da cultura foi un aspecto fundamental desde o principio”. Parral é unha sociedade civil formada por catro membros. Co paso dos anos converteuse en parte da vida cultural de Vitoria-Gasteiz. Exemplo diso son os martes culturais xa coñecidos.

Con todo, a atención ao catro socios vén precedida pola cultura: “Algúns de nós participamos en varias bandas e outros organizaron concertos como militantes de colectivos socio-culturais. Os martes culturais xa forman parte do bar, do mesmo xeito que o noso menú vegetariano” di Txunbi. No bar Parral teñen cabida todo tipo de actividades culturais, “sempre en consonancia coa infraestrutura do bar, por suposto”. Trátase, sobre todo, de actuacións musicais, obras de teatro e, en xeral, de actividades audiovisuais. “O formato sempre o elixe o intérprete. Un grupo de 21 músicos de Big Band Berri entraron no escenario e aínda que andaron un pouco fecheiros, deron unha bonita actuación”. Os amigos do bar Parral están inmersos na vida cultural de Vitoria-Gasteiz. “A oferta do panorama cultural de Vitoria-Gasteiz é moi ampla na actualidade e practicamente saciamos cada semana a nosa sede de cultura. Ademais, queremos subliñar que as salas como as nosa, temos que facer un gran esforzo para manter a programación dun ano sen ningún tipo de axuda. Ao mesmo tempo, facemos unha gran achega á axenda cultural municipal”.

De Vitoria a Pamplona

No barrio da Chantrea de Pamplona, pola súa banda, atópase o centro cultural Akelarre. Akelar leva aberto máis de 17 anos como bar, pero fai 7 anos pasou a ser Asociación Cultural. “Os obxectivos da Asociación son a promoción e difusión da cultura. É dicir, a libre difusión da cultura” explícanos Mikel Goñi, membro de Akelarre. A asociación está formada por 40 socios. “En canto ao seu funcionamento, que a dirección se fai de forma asemblearia. Reunímonos unha vez cada 15 días e a reunión é aberta, é dicir, calquera que sexa o socio pode acudir”. Desde a asociación organizáronse máis de 350 actividades neste espazo cultural. “Para nós a cultura é un valor engadido, porque é a nosa identidade”, subliñou Goñi.