O madroño despide a riqueza (Arbutus unedo). Necesita terras frescas e profundas para crecer con abundancia. El mesmo vixía a terra que alimenta e vístea de regreso cun gran abono de follas e flores, e a cambio cóllea e dálla. Tamén a nós que camiñamos por baixo, criámonos ben: cogomelos, madeira, froita doce e “moxkor” cegadora. En Asturias a árbore é coñecido como “borrachín”.

Por undécimo día do undécimo mes de San Martín, porcos e porcos de Zakilixut, que ten que dicir o madroño que se apoia na parede da rectoría de Baliarrain, no lado comprendido entre os dous reloxos da igrexa? O reloxo de sol do ano 1781 non mente, son ao redor do once do sol, ás doce do mediodía para nós. Pero o reloxo mecánico “moderno” di o catro e non se cantos. Atribuiremos a diferenza á barba...

O frade ten un trato tan gracioso co lume que xamais denunciasen as campás contiguas a aqueles reloxos. Un dos primeiros en fortalecerse e innovar no monte que pasa ou queima o lume, é un dos mellores afectados polo lume. Grazas aos seus ollos de brotes, escondidos no fondo e no subsolo. Cada un ten a súa propia estratexia de rexeneración, pero a obra de arte (Quercus suber), a chilena (Erica sp. ), abaritza (Quercus coccifera), palmeira anana (Chamaerops humilis), xiristola (Genista tinctoria), etc. Do mesmo xeito, si a súa madeira é boa para o lume, é unha das mellores para o carbón, excelente! Os seus traseiros, talóns, cepas e raíces eran moi apreciados polos incendiarios. As ferrerías adoraban o ferro que fabricara con el tanto como en Europa. A temperatura á que alcanzan as chamas e as brasas non a alcanzarán con outras madeiras. O que quería quentar o forno e asar ben o pan, contentábase coa leña. Esta madeira tamén se valoraba para a madeira, que se empregaba no torno: dura, densa e pesada, pero fina e unha das máis elegantes entre as vermellas.

Gústalle todo o gando e pódaa mordida indica até que punto pode estirarse o pescozo comendo brotes. Debe de ser unha boa forraxe. Non atopará deseguido grandes carruajes, e, por suposto, non diría o dos nosos.