O fotógrafo Dani Blanco e eu tiñamos intención de entrevistarnos na Ponte Vella. Ti, que nos fixeches recoller todos os pedazos, trouxéchesnos á praia de Saturraran. Di que tes razóns para facelo. Non nos trouxo en balde…

Non. Teño tres razoes para que vostedes –e o lector da Luz- veñan a Saturraran, as sete praias que hai entre Mutriku –sete, pero hai moitas praias alí–, e non máis que para ensinarvos este precioso lugar. En primeiro lugar, a nave do meu defunto pai pasaba por aquí cando entraban no porto. Cando eramos pequenos xogabamos nesta praia, e eu xogabamos aquí e viamos que o meu pai viña no barco, unha sensación estraña invadíame, tiña un baleiro… A segunda razón é que aquí, en Saturraran, foi un cárcere de mulleres, e alí morreron moitas mulleres, e nenos. A nova novela, Mussche, ten unha estreita relación coa memoria, está relacionada coa historia e, por tanto, “este é o lugar”. En terceiro lugar, as cinzas do noso amigo Aitzol Aramaio tamén as difundimos aquí. Este é o lugar!

Cando mencionas a Aitzol Aramaio, el aparece ao final do libro e dis, o escritor: “Nunha das últimas veces que estivemos xuntos, Aitzol díxome: ‘Tes que contar a historia dun heroe’. Este heroe é Robert Mussche…

Si, el é ese heroe… De todos os xeitos, escribindo Mussche, quixen volver a moitas cousas. Por unha banda, volver á miña xente. Por outra banda, esforceime por verme mentres escribía esta novela… Gustaríame que este libro fose un pracer literario para o lector e, ao mesmo tempo, que pense o que Mussch leu naquela época. Gustaríame que o lector reflexionase sobre o que ocorreu naquela guerra, que fose consciente desa realidade, mesmo neste momento tan difícil no que vivimos. Gustaríame achegarme á xente… Éme difícil dicilo.

Dixécheslle “Achégache á xente”. Sempre che vimos preto da xente...

Quixen achegarme á xente que vive en situacións extremas. Moitos perderon o seu traballo, están a sufrir unha chea de problemas. Por iso elixín a esa persoa [Robert Mussche], comprometida, comprometida, comprometida, que quere mellorar a sociedade, que estivo disposta a axudar á xente. Iso é o que quería. Ao escribir ficción hai perigo de afastarse do mundo, de afastarse da persoa que tiveches nunha época. Por iso quixen volver ao meu interior. Fíxeno como o fixo Carmen Mussch, volvinme cara a dentro e púxenme a buscalo no gran baúl onde pasara. E realmente creo que me atopei naquel pasado. Esta novela axudoume a superar algunhas dores, a pechar algunhas feridas, e serviume para volver escribir, xa que noutros tempos non escribía. Si tivese que dicilo, diría que o propio Mussch axudárame a escribir o libro.

Cal é o teu Mussche? Trátase de Robert Mussche, quen se comprometeu coa resistencia en Holanda durante a Segunda Guerra Mundial. Doutra banda, temos á súa filla, Carmen, que recuperou a memoria do seu pai…

Ambos son Mussche, pai e filla. E Vic é Mussche e o amigo de Robert Herman. No mesmo principio do libro digo que non só nos fan a nós mesmos, senón que tamén nos fan os demais, que as persoas que nos atopamos na vida dunha e outra nos fan. Por exemplo, o propio Robert está vivo polo labor de memoria que realizou a súa esposa Vic durante tantos anos e polo esforzo que fixo Carmen, a súa filla, por recuperala. En definitiva, Carmen recuperou os libros, cartas e fotografías que estaban encerrados nas caixas e, mesmo despois da morte do seu pai, “fixo” a Robert. Nada máis fermoso! Mussche dá Robert, dá Carmen, son eu.

“Son mussche”…

Si. Non diría que non son máis que Robert Mussche, ou Herman Thiery… Son de ambos. Este traballo serviume para escribir sobre a amizade, sobre o amor, a paternidade, a paternidade non biolóxica, a morte, a literatura, o enfado e a envexa que xorden ao redor da literatura… Tiven moitas oportunidades. Estou a contar sobre todo as historias de Robert, Herman e Vic, pero en Mussche estou a contar o que me pasou a min nos últimos anos. Aitzol, Nerea e outros se esconden tras os personaxes da novela. Baseeime na biografía dun escritor, facendo ficción e falando de min mesmo. Realmente, paréceme un recurso moi produtivo.

Hai pouco dicía vostede que a súa filla recuperara a imaxe do seu pai, a súa vida, que vostede é o mediador…

Non é mentira. Carmen dixo que o ciclo se pechou. Robert Mussch recibe en Bélxica a un neno de guerra do País Vasco: Karmentxu. Recibírona en casa. Agora, en cambio, un escritor de Euskal Herria fíxose con Robert Mussche para introducirse na súa literatura, na súa vida, no seu corazón. “O ciclo pechouse!”, dicía Carmen Mussche, unha escritora vasca que tiña que contar a historia.

Tras Bilbao-New York-Bilbao chega Mussche. Vén, seica, baixo a súa sombra, condicionado por ela?

Iso está fóra da miña vida e do meu traballo, dito co máximo respecto. Eu estou a facer o meu camiño, desde mozo souben o que viría, escribir. Os libros viñeron un tras outro, sen apresurarme, polo meu camiño. Teño moita confianza no camiño que estou a facer, aféctame o ruído que pode facer o libro, pero non demasiado, escribo con calma, sabendo que teño que percorrer un longo camiño, sabendo que vou ir mellorando. Poida que esa confianza sexa un pouco estúpida, pero estou niso, teño moita confianza na miña carreira. En canto á recepción, Bilbao-New York… tivo unha gran acollida, tanto por parte dos lectores, premios, traducións… non se lle pode pedir máis. Era un libro moi íntimo e persoal. Era a miña primeira novela, con todos os bens e todas as enfermidades. Non podo pedir máis a Bilbao-New York… A algún non gustoulles. Ben. Algunhas reaccións foron absurdas. Tamén as entendo, ou intento entendelas, contextualizarlas, aínda que non estea de acordo. Aprendín moito de alí, da acollida que tivo Bilbao-New York…, do bo ou do malo, de ambos.

A primeira novela púxoche a percorrer o mundo, sempre ou na maior parte dos casos separábasche do taller de escritura, pero este ano a túa estancia a dous meses foi en Sausalito, California. Alí fixeches o traballo de agora.

Claro que a de Sausalito foi fecunda. Alí foi onde fixen a primeira inscrición de Mussche, onde comecei e terminei o libro, cunha febre como esa. Tiña ganas de contalo! Desde entón non fixen máis que volver e escribir outra vez! Creo que unha novela é o resultado de moitas escrituras, a escritura e a reescritura son imprescindibles. En canto a min, en Sausalito, estaba só, e fóra, souben curar as feridas. Só e fóra. A verdade é que cada vez me gusta máis estar só comigo mesmo. Nin sequera sei si é un problema! Ja, ja, ja… En Sausalito, un escritor que estaba alí díxome: “Escribe en primeira persoa, escribe brevemente, escribe rápido”. Fíxenlle caso. De feito, en California atopeime co meu escritor e o meu mundo literario favorito, funme coa literatura estadounidense do século XX, e tamén coa que se escribe hoxe en día. Por exemplo, o escritor californiano Dave Eggers e a súa obra What is What? (Que é? ), por exemplo. A película narra, en primeira persoa, a vida dun inmigrante que emigrou de África a África para emigrar. En primeira persoa. Baséase na biografía para facer literatura. Esta tendencia narrativa ha influído en min, e deume confianza no camiño que estou a facer desde Bar Porto –biografía, ficción, realidade...–, porque hei visto que en California tamén é moi apreciado.

En Mussche, Robert dedícase temporalmente á tradución. O narrador di sobre Robert: “Gústalle repetir na súa lingua o que se di nesas linguas do exilio, é como entrar nun territorio que ninguén pisou. A tradución abre xanelas a paisaxes descoñecidas ou, o que é o mesmo, a frases nunca escritas”. Que di das traducións dos seus traballos?

Permítame dicirlle, en primeiro lugar, que Robert escribía en holandés, unha lingua que estivo en moi mal estado. Tiven un espello, porque un escritor vasco pode sentir algo parecido a Robert. Ela, para aprender, traducíao da literatura universal. Probei en casa para aprender. En canto ás traducións, direille que é moi difícil traducir traballos alleos a outro idioma, e que cando se consegue, hai que estar contento. Realmente é difícil, de verdade é enriquecedor traducir as obras en eúscaro a outro idioma. Creo que volverá Mussche e que o lector de fóra verase a si mesmo na novela. Tamén en Bilbao-New York… Acabo de chegar de Xapón, e alí terán moi preto esta novela: a vida dos pescadores, unha reflexión sobre a guerra. En Xapón non se fala da Segunda Guerra Mundial. A tradutora Nami Kaneko díxome que a súa avoa non falou nunca da guerra, que morrerá sen contar nada. A tradución é imprescindible, e eu mesmo, traducido ao euskera –moi ben traducido–, utilicei varios libros para escribir Mussche.

Que di do lector en castelán? Tentou achegarse a ela, fixo moitos xestos…

Hai tempo que nos achegamos a ese non vasco que vive en Euskal Herria. Gabriel Aresti, Bernardo Atxaga, Anjel Lertxundi... tentárono. Isto, con todo, xera interferencias. Con motivo da anterior obra, realizamos unha presentación no Teatro Campos Elisios da man de Seix Barral. Alí reuniuse moita xente, castellanoparlante. Tamén fixen aparicións en xornais en castelán, tentando achegarme a esa xente para facer visible a literatura vasca. Pero iso levoume a deixar sen protección a retagarda, vin confusas á miña xente de sempre, e non quero iso, quero coidar á miña xente de sempre. Son euskaldun profundamente, iso é o que quero coidar, a miña lingua, a miña cultura, a miña orixe… nunha Feira de Durango, charlando con Edorta Jimenez na Casa de Palencia e no medio do ruído de Bilbao-New York… Críticas duns e outros que se dixeron nos blogs sobre o libro e sobre min! E entón, naquel Durango, Edorta díxome: “Querémosche na literatura vasca”. Quedei calado. Agora, dou as grazas a Edorta.

“Querémosche na literatura vasca”. Podes ir a Bogotá, Gante, Barcelona, Xapón… porque dedicámosche á literatura en eúscaro.

Iso é. Alguén pensará que estou aquí e no mundo pola gran industria literaria, traducindo os meus traballos nun idioma e outro, pero non é así. Poucas obras de axencia, poucas subvencións… Detrás diso non hai máis que as ganas de moita xente amante da literatura. Até Bitartean heldu da man ou Bilbao-New York… así volveron. Isto estreitou moito o meu vínculo coa literatura. Polo demais, non creo que haxa ningún escritor que se enriqueceu na literatura vasca. Non o creo. Diría que tamén fomos ingratos.

Ingratas, con escritores vascos, queres dicir?

Si. Lembro a entrevista que lle fixemos a Xabier Lete en Sautrela. [Hasier] Era Etxeberria preguntando. “Un arrepentimento?”, Etxeberria, e Lete respondeu: “A Gabriel Aresti tratámolo moi mal”. Creo que seguimos niso, tratando mal aos escritores vascos. Hai pouco, Mirande, Atxaga… tratámolos mal, moitas veces fomos malvados.

Floreciches con poesía á literatura vasca, hai tempo que andas no camiño da narración. E a poesía de Kirmen Uribe?

Escribo poemas a intervalos. Con todo, o tempo da poesía é outro. É o tempo do cristal. Aos poucos xorden os bos poemas. Teño moito respecto pola poesía, por iso escribo amodo. Mentres tanto, a poesía axudoume a iluminar o camiño da narración, a contar, a contar, a deixar de dicir ao lector –para que el imaxíneo–, a ordenar silencios, a crear analogías… Diría que a boa novela necesita un brillo poético. A poesía e a novela non se pegan. O bo novelista tamén ten un bo poeta dentro de si mesmo.

Vimos terminar e dixen, pensando nun proxecto do seu libro de fai unha ducia de anos: Mussche dá Dous amigos? É o final? Saldou a súa débeda?

Si, este Mussche é aqueles Dous amigos. Amizade. Aitzol [Aramaio], moi presente… Axudoume a pechar a ferida. Cando era mozo non cría que puidese ser unha literatura terapéutica, pero agora deime conta de que podería ser unha cura. Esta novela fixo ese traballo en min, polo menos. Aí está a perda de Aitzol, e aí está a miña sensación: nunha época sentín coma se botáronme do paraíso, as interferencias que xurdiron dentro da literatura vasca e outras. Sentín que me botaron. Mussche axudoume a curar, aliviar, entender esas dúas feridas… Entendo.