Antes da mesma entrada no libro, digno de mención, teu: “Euskaldunizar Euskal Herria non está só en mans dos vascos. Si está nas nosas mans, e só en nós mesmos, desenvolver unha linguaxe competitiva. Iso pode axudar moito a euskaldunizar Euskal Herria”. Unha linguaxe competitiva, di vostede.

A diferenza visualízase ao competir cos idiomas que nos rodean. Si tivésemos outros idiomas, como os subdesenvolvidos, estariamos tranquilos, pero cando competimos cos que temos ao noso lado, non chegamos ao seu nivel. Nada de iso! Cando falamos, o que ten o eúscaro máis desenvolvido dicho deseguido: “... como se di en castelán…”. Por que recorremos tan frecuentemente ao castelán? Porque collamos na expresión, no argot, etc. Tamén temos grandes problemas no léxico. Na quinta evidencia que expuxen no libro, refírome ao legado común dalgunhas das grandes linguas que rodean o eúscaro: ambición, intromisión, exótico, evidencia… son miles de palabras do patrimonio común, do castelán, do francés, do inglés... Pola contra, acudirá aos dicionarios de Euskaltzaindia, e non veñen nin a ambición, nin a evidencia, nin tantas outras cousas polo estilo.

Vostede trata o libro sobre sete evidencias. Na primeira evidencia, refírese á extensión das frases, dicindo que necesitamos frases longas, curtas e de todo tipo. “É evidente!”, digo. Segunda evidencia no seu libro, correspondente á orde da oración: non hai unha orde determinada e obrigatoria. “É evidente”, dígome a min mesmo. Crendo que eran as verdades de Fernando.

Vostede di “evidencia”, como eu, pero parece que esa evidencia non serve. Aínda se escoita en todas partes que hai que facer o eúscaro “fácil”! Está ben facer eúscaro fácil a unha nena ou neno de dez anos, pero a un adulto? Que significa “eúscaro fácil”? Fai falta todo tipo de eúscaro, e temos que ter recursos para facer un idioma complexo, non difícil, para facer quen necesita o eúscaro e o que queira. Por que debo evitar unha linguaxe complexa cando a conexión das ideas mantense nel? Por que teño que evitar a complexidade se a arte está presente? Díxoselle ao lector que o eúscaro ten que ser fácil, e si a frase complícase un pouco, non é capaz de seguir! Aos escritores a miúdo metéullenos na cabeza que temos que tratar ao lector á altura dos nenos e nenas de dez anos. Eu estou a dicir que necesitamos recursos. E daquela cada un ve como aplicalo.

Tamén necesitamos frases complexas.

Iso é o que eu digo. Cando volvo –e non falo de autores modernos, como un Proust, senón de Tácito e Lucrecio traducidos, por exemplo–, atópase unha e outra vez con frases complexas. Que debo facer? Utilizar a teoría das tesoiras? Cortalo alí, cortalo aquí? Non! Os recursos non os ensinamos ou non os utilizamos. Ou o lector non se deu conta destes recursos. E cando le algo complexo, o texto fáiselle moi difícil.

No libro núm. 5, As evidencias 6 e 7 refírense ao léxico, ás expresións e frases, ao argot.

Refírome ao léxico desenvolvido para expresar conceptos de calquera nivel. E aí hai un patrimonio común –tamén un patrimonio non común, por suposto, un conxunto de palabras que cada lingua ten a súa–, e sen as palabras dese patrimonio, non se pode explicar nada. Cando falamos, podemos adaptarnos a un par de ducias de adxectivos, pero cando empezamos a traducir, necesitamos un par de ducias non, miles de adxectivos diferentes, todos eles importantes. Por exemplo, o adxectivo especial non pode referirse ao seguinte: especial, excéntrico, exótico, particular, singular, típico, estrabagante... A miña evidencia é que o eúscaro tamén forma parte dese patrimonio común.

Que é o “patrimonio común”?

A comunidade das linguas que conforman un espazo moi amplo en torno ao eúscaro. Tomo como referencia o español, o francés e o inglés, que creo que son suficientes, pero tamén participan desa unión outros idiomas: catalán, galego, portugués, italiano...

Tamén tes evidencias de que temos grandes problemas coas expresións expresivas e o argot.

Gran evidencia e non pequeno problema. Non hai máis que ver. De todos os xeitos, as expresións e a argota son moi diferentes. Ao falar, en todos os idiomas, recorremos á expresión en calquera momento para explicar algo. “Ver tamén cegos”. Ou á expresión. “O preguizoso sempre está ocupado”. Sempre estamos a crear expresións informativas e expresivas. Niso o eúscaro é abundante, pero hai máis linguas veciñas, e non nos queda máis remedio que competir con elas. Si non nos achegamos ao seu nivel, é dicir, si non habilitaremos o eúscaro para expresalo todo, recorreremos frecuentemente ao castelán. Sempre andaremos coa muleta “como se di en castelán”.

Como encher este baleiro?

Polo menos, non de seu! Require intervención. É inútil dicir que outros idiomas necesitaron un tempo para normalizar. Mentres os casteláns se desenvolveron, normalizáronse e fixéronse superiores, o eúscaro corre o risco de perderse. A lingua é débil. Nalgúns niveis está a fortalecerse, si, pero noutros se está caendo e morrendo. Este idioma está en perigo. Moitos expertos externos inclúen o eúscaro entre os que perden. Si non hai unha boa intervención e unha boa organización –e a implicación da sociedade, por suposto–, o eúscaro perderase.

Quen debe realizar esta intervención?

No meu ensaio márcanse algunhas áreas de intervención, non axentes concretos. De todos os xeitos, por exemplo, recorramos ao ámbito dos dicionarios. No País Vasco elabóranse varios dicionarios. Nunha, fixémolos un grupo, na outra, outro. Vai en busca dunha palabra como esta, e nunha non vén, na outra si, na seguinte quen sabe que compensacións… Na maioría das ocasións, os neoloxismos non son nada convincentes. Eu quero un dicionario nacional, o máis completo posible, incluíndo as expresións e o argot. Necesítase un bo método para levar aos dicionarios as palabras e expresións que collemos ou inventamos, e desde os dicionarios chegar ao seu uso. Para iso, é necesario un consenso nacional que permita aos vascos de todas as Vascongadas recoñecer esas palabras e expresións. Os dicionarios de hoxe aínda están lonxe dese obxectivo.

As evidencias 3 e 4 son máis complicadas para min. O primeiro corresponde ao relativo, o segundo ao verbo. Reivindicas o “relativo completo”, similar ao que se está dando nas linguas da contorna.

Xa tiñamos moitas formas relativas, as que utilizabamos na fala e as que aínda temos. Por outra banda, na tradición existen algúns relativos –sobre todo cando se lle chama non restritiva– que foron utilizados polos escritores: o cal, no que, onde, onde… etc. Hai xente que lles segue dando a man e aí arránxanllas si non queren utilizalas, pero aí están, e son os recursos exactos. A falta grave era no que chamabamos relativo reductor, no que poderiamos relativizar correctamente só os casos que o verbo indica: isto é o que máis quero; isto é o que máis me quere; isto é o que máis lle debo e todos os demais casos: de quen, con quen, en quen, para quen, para quen... Iso é o que eu propoño e creo que resolvo, pasando un pronombre –ou genitivo, un posesivo– adiante. Por exemplo, estou a presentar a alguén e digo: “Isto é o que os seus ollos me fascinaron cegamente”. “É o único que iría con el a calquera sitio”. “Este é o único que confío en el”. “Este é o único que dese vida por el”. Ou en aposición: “Isto é o único que iría a calquera sitio con el”, etc. Tan difícil é iso?

É a túa evidencia, sen dúbida.

A evidencia é que necesitamos un relativo completo. Que a teoría das tesoiras non é válida. Necesitamos unha sintaxe completa, incluída a relativa. Non hai outra estrutura en ningún idioma que nos falte tanto como a relativa, polo menos na nosa contorna. Literalmente, moito menos. Sen un relativo completo non se pode facer unha boa literatura. Presento a miña solución, e estou seguro. Se chegase algo mellor, recibireina con alegría e deseguido.

O eúscaro fácil ha dito que non en máis dunha ocasión, e tamén nesta entrevista. Sobre o verbo, en cambio, reivindicas a necesidade de “simplificar e acurtar”.

Escribino nalgún lugar, si: “Hai que adaptar o verbo, se non el afóganos!”. No libro anterior, á sección sobre o verbo púxenlle o nome de “A fantasía heroica do verbo”. Non teño solución, pero podo marcar os camiños, e creo que algúns van ser moi produtivos.

Ata que cheguei a este libro e ás lecturas que nel líanse, non lera tantos verbos macizos.

A maioría deles son verbos sintéticos que tivemos, e algúns deles foron creados por analogía. En materia de lectura, poesía, canto e, en xeral, en calquera clase de escritura recibida, sérvenme, e usareinos, non cando fale con vostede. Non en calquera lugar, pero si que o recuperes e utilícelo. Non se trata só de estética, senón de practicidad e necesidade. Esa é outra evidencia: o eúscaro ten que ser abreviado. E cal é a principal causa da lonxitude? Sobre todo o verbo. Diso darase conta quen mellor estea na publicidade, ou no xornalismo –titulares, pés de foto–, ou na tradución de conversacións de frases curtas… Cando o discurso é longo, sempre hai nominalizaciones e outras, pero nunha lingua son moitos os campos que necesitan a brevidade. O verbo compacto achega grandes solucións. Tamén na canción ou no bertsolarismo apréciase rapidamente o valor dos verbos macizos. En Letozke, eu estaría e outras similares virían moito máis funcionais que o estaría, etc. Por exemplo: “Dous bicos estarían ben”. Dixeches unha frase enteira en oito sílabas. “Virían”. Non dixeches máis que un verbo en oito sílabas. A “necesidade” de desenvolver o camiño dos verbos sintéticos é unha evidencia para min.

Vostede está a mostrar evidencias, pero na nosa contorna, Euskaltzaindia ten o bastón de mando hai tempo. Que lugar ocupa a túa proposta no tema da nosa lingua?

En canto ao vocabulario, quero pensar que o labor de Euskaltzaindia é básica e prioritaria, pero algunha vez, axiña que como sexa posible, por favor!, haberá que completar un dicionario que poida percorrer o mundo. No dicionario que acaba de publicar Euskaltzaindia, por suposto, hai palabras do mundo de hoxe, pero faltan miles! Por que faltan eses miles de ambicións, evidencias, instrucións e, en xeral, patrimonio común? As compensacións que ofrecen os dicionarios vasco-casteláns son, a miúdo, arbitrarias ou aproximadas. Un exemplo: en castelán ambición; en francés e inglés, ambition; en portugués, ambiçao...Ver as compensacións desta palabra nos nosos dicionarios e que atopamos? Un caos! Por que falta a ambición nos nosos dicionarios? Por que faltan miles de palabras tan importantes? Se o comportamento das linguas da contorna é correcto, os dicionarios de eúscaro unificado que van de nacemento a medio século son, aínda en proporción decepcionante, esbozos rusticos. Se prestase atención aos dicionarios ou aos libros de estilo, o título deste libro esixiuno: Sete evidencias para o renacemento ou algo polo estilo. Onde imos?