“Teñen festa connosco. Non nos iremos de aquí. Róubannos as terras, pero non imos deixar as nosas casas”. Artieda atópase no extremo oriental do encoro de Yesa, en terras aragonesas, ás portas do mar de 18 quilómetros en que descansa o río Aragón. Alí reunímonos con Luís Solana, labrador e gandeiro. Trátase do exalcalde da localidade e presidente da asociación Río Aragón, contraria ao proxecto de ampliación do pantano. Cando fala ven claramente as pegadas que deixaron as loitas destes 30 anos. Desde a parte alta do pobo sinalounos o encoro desa, e para duplicar a súa capacidade, os alicerces de formigón da nova estrada para camións e escavadores que forma parte do plan, e as terras que devoraron, e nas saias do pobo, máis parcelas de cultivo que actualmente están no punto de mira das autoridades. “Para a colleita temos 600 hectáreas de boa calidade, e queren expropiar máis de duascentas. Roubar. Esa é a palabra axeitada. Non lles importa saber que quitar un pequeno terreo a algúns campesiños tamén pode impedirlles seguir adiante”.

Solana quéixase da “prepotencia” do Ministerio de Medio Ambiente español e da Confederación Hidrográfica do Ebro (CHE), da “soberbia” dos regadores. Un dos motivos polos que se quere ampliar a Yesa é, segundo os políticos, que a través da Canle das Bardenas, que parte do encoro, póidanse regar máis parcelas da Ribeira e da rexión de Zinco Billas, no norte de Zaragoza. Con todo, o colectivo Río Aragón considera que o obxectivo non é satisfacer a demanda dos agricultores, senón levar a auga á zona que máis lles interesa, por razóns económicas. O presidente da Asociación dinos que estas obras foron solicitadas pola Comunidade de Regadoras da Canle das Bardenas: “Estas organizacións fan política, son un instrumento de presión. A auga é para eles unha fonte de negocio, un recurso económico. Teñen unha concesión de auga e senten donos dela. Ás veces aparcan os coches aquí abaixo e van ver as obras para ver como está o seu encoro, como os animalitos que van visitar as parcelas. Xunto a eles veñen os representantes da CHE. A institución que xestiona a auga está ao servizo destas comunidades. É inaceptable”.

A mentira de régoos

Os detractores do proxecto din que non é necesario ampliar Yesa para ampliar as zonas de rega das Bardenas. “Basta con construír media ducia de balsas pequenas para gardar a auga no percorrido da Canle”, dinos Solana. “Tal e como demostran os datos oficiais, desta maneira conseguiríase satisfacer as solicitudes sen aumentar o custo”. Nas súas palabras, a xestión destas balsas –a auga– estaría en mans dos regadores, que son os que fixeron a petición. “Así, o custo da conservación da auga correría a cargo dos explotadores. En lugar de utilizar os seus recursos, toman os nosos, entre eles as terras máis fértiles/fértiis, causando danos na reparación”, explica Solana, que fala dunha “política colonial”. En termos similares pronunciouse Jorge Bielsa, economista e profesor da Universidade de Zaragoza, nunha conferencia pronunciada o mes pasado en Jaca: “É importante coñecer de antemán o custo destas infraestruturas e que os solicitantes das obras fáganse cargo dos gastos. Desgraciadamente, aínda esperan que tarde ou cedo todos pagaremos”.

Solana explica que outro elemento a ter en conta é a explotación hidroeléctrica da canle: “Estas comunidades, en teoría, só teñen unha concesión para a rega, pero están a construír centrais e facendo negocio”.

Aínda que a presa está en Navarra, di que se fala deste proxecto en Aragón, que o piden os aragoneses. “Regar nestas zonas é como un mito. Temos moito solo seco e moitos pensan que só a auga lles fará vivir. ‘Cando chegue a auga, as cousas arranxaranse’, escoitamos moitas veces. Iso ten moito peso no subconsciente da cidadanía, a xente pensa que os encoros son boas obras, que supoñen un avance. Ademais, onde antes non había nada, agora hai auga e colleitas. Esa mirada simplista ha marcado moito á opinión pública e os partidos políticos que se dedican á pesca de votos, incluída EU, tamén están a xogar a ese xogo”.

Lobby de formigón principal

Outro argumento dos partidarios da ampliación do encoro é este: Para que toda a cidade de Zaragoza teña auga potable de calidade, é imprescindible que as obras conclúan canto antes. Pola contra, segundo a Coordinadora de Afectados polos Encoros e Grandes Trasbases (COAGRET), a capital conta cunha infraestrutura para almacenar e utilizar a auga dos montes: Encoro de Loteta que se une á Canle Imperial de Aragón. Sumados os hectómetros cúbicos do río Ebro e das balsas que se poden construír, calcúlase que Zaragoza tería un depósito de auga dun ano.

Solana destacou que, aínda que a Lei Española da auga prioriza a auga da boca –potable–, Zaragoza contaría con auga potable si quedase en exceso a que se empregaría para a rega. “O abastecemento de auga da capital é secundario”, dinos, as concesións de ampliación son as da inauguración desa. “É máis fácil expulsar do pobo que cambiar as concesións”, dinos. “Pero non o conseguirán”.

A reserva de auga para posibles transvasamentos que puidesen saciar a sede especulativa da área mediterránea é unha das razóns ocultas para impulsar este proxecto, segundo o biólogo da Universidade de Zaragoza, José Manuel Nicolau. “O outro é defender os intereses do lobby do formigón”, engadiu Solana. “Vistes a chea de cemento que hai ao redor? Tanto o PSOE en 1992-93, como o PP en 2001 –co plan da trasbase do Ebro– e o posterior Plan Hidrológico Nacional (2005) propuxeron un modelo desarrollista similar”. Ese pantano segue esta estratexia, así como os encoros de Biscarrues –que si o proxecto prosperase recibiría as augas do río Gállego– e Mularroya –que se comezaron a construír no val de Jalón-.

Por un Aragón socialista e revolucionario

Precisamente, a loita contra estas grandes infraestruturas é un dos eixos fundamentais dos grupos de esquerda e independentistas de Aragón. Artieda converteuse en símbolo da resistencia polo seu compromiso durante anos contra o proxecto de Yesa e na defensa da terra. Reflexo diso son as Xornadas Esfendamos a Terra que se celebran alí unha vez ao ano e o acto que o pasado fin de semana conxugou a reivindicación e a festa a favor da dignidade da montaña. Estivemos en Artieda mentres preparaban.

O Bloque Independentista de Cuchas (BIC) organizou estas xornadas nos últimos anos, coa colaboración do Concello que dirixe Chunta Aragonesista (CHA). Fundado en 2007, o BIC ten como obxectivo acumular forzas de esquerda para traballar de forma conxunta por un Aragón “libre, antipatriarcal, socialista e revolucionario”. Agrupa a media ducia de colectivos: Puyalón de Cuchas (organización política), Purna-A Chobenalla Reboluzionaria e Independentista (organización xuvenil), A Clau Roya (grupo feminista), A Enrestida (colectivo antifascista), o sindicato SOA -STA e o grupo de estudantes independentistas e revolucionarios Universidat.

O movemento independentista está a gañar cada vez máis referencial, pero apenas ten representación nas institucións. O único concelleiro que ten Puyalón en toda Aragón, Israel Orera, é de Artieda. O Concello está formado polo alcalde da localidade e un concelleiro do partido. Despedímonos de Solana e chamamos por teléfono a Orera para coñecer o punto de vista das xeracións máis novas. “Non atopastes mozos e mozas no pobo?”. Respondémoslle que non, que a maioría foran a colocar os carteis do festival e que os demais tiñan que dar unha conferencia en Zaragoza. “É unha pena, porque normalmente adoitamos andar bastante novas polo pobo”. En canto ao ambiente que se respira en Artieda, díxonos que teñen unha calidade de vida diferente á das grandes cidades e que o pantano uniu á cidadanía. “A loita levounos a quedarnos aquí. Queremos manter a nosa dignidade. Eu son máis madura, pero os de 20-25 anos tamén naceron no medio do conflito. Beberon iso, esta loita inxusta chegoulles á alma. Unímonos unha chea de xente, non só de Artieda, senón tamén do resto de zonas de Aragón e emprendedores do País Vasco, entre outros”. Todo iso, di, espertou o movemento social. “É un acto multitudinario celebrado recentemente no Biscarrués. Agora está a revitalizar un movemento que naceu cara ao ano 1999-2000 e que perdeu forza en anos posteriores”.

Preguntámoslle que papel xoga nesa contorna un partido como Puyalón. “O obxectivo de Puyalón non é chegar a tantas institucións, senón facer forza nos movementos sociais. De todos os xeitos, o noso camiño non fixo máis que empezar”. En canto á súa relación coa CHA-CHA, Orera afirma que os camiños de cada un deles de cando en cando coinciden, polo menos a nivel nacional. “Eles son os socialdemócratas e nós os socialistas revolucionarios. Eles queren estar nas institucións. A nivel local temos moi boa relación, estamos xuntos nisto, pero no resto… sempre están a disposición duns ou outros”.

Di que todos estes anos os medios de comunicación pasáronse por alto, a pesar de que cada vez ten máis repercusión en páxinas web e redes sociais como os conflitos que viven Arainfo.org ou Tomalatierra.com. “Temos un seguimento máis amplo no País Vasco que en Aragón”, díxonos Orera, e falou con respecto dos Solidarios de Itoiz: “Temos unha gran relación con eles, é a mesma loita, é absolutamente lexítima. Tiveron mala sorte. Se a acción de 1996 [do corte de cables con rotaflex] levouse a cabo agora a través de Internet, os feitos fóronse desviando. Non se pode entender o rexeitamento desta acción por parte dalgúns grupos ecoloxistas, é vergoñoso criticar o que se fixo. En Artieda, especialmente as xeracións novas, sempre apoiamos a loita dos Solidarios, o camiño da desobediencia é un exemplo para nós”.

Solana e Orera reafírmannos que manterán a dignidade con toda a súa forza. Din que queren seguir vivindo en Artieda, e que lles gustaría que os seus fillos tamén tivesen esa oportunidade, por encima de todo roubo. “Yesa Non”, din as bandeirolas colgadas en balcóns diversos. “Artieda non rebla!”, grafiti debuxado nas paredes. Non se amedrentarán.