Traballaches ao redor da saúde mental na asociación ANASAPS.

Si, de todo. Empecei en Doneztebe. Viamos que na nosa contorna non existía un servizo axeitado para as persoas con problemas psíquicos. Unha vez ao mes, só acudían a axudarlles desde a Comarca de Pamplona, Burlada. Por iso, un familiar e eu creamos a Asociación Dizdira. Pouco despois chamáronnos desde ANASAPS preguntándonos si queriamos entrar na asociación. Despois vin a Pamplona co obxectivo de pór en marcha novos proxectos e programas de sensibilización. Entre os programas desenvolvidos, o que máis me interesou foi o que fixemos no cárcere de Pamplona. Entraba todas as semanas a ver aos presos con enfermidades psíquicas. Agora, creo, cancelárono por falta de diñeiro, desgraciadamente.

Hai moitos prisioneiros afectados por estas enfermidades?

Unha chea. Ademais, hai que pensar por que están no cárcere nalgúns casos: porque a enfermidade xa existe. E no interior están peor, aínda que en termos medicinais, en xeral, están controlados, no cárcere necesitan máis axuda.

En 2009 comezou na Fundación Senda. Tarefa difícil?

A primeira semana dixen “isto é demasiado, é terrible. Eu non quero. Eu voume a casa”. Os comezos foron duros polos casos. Lembro o primeiro: veu a muller e un home que acababa de perder aos seus dous fillos. Pensei “E isto é así todos os días? Demasiado para min!”. Ía a casa chorando, non podía desconectarme. Ao principio fíxolleme duro, pero despois duns meses decidín parar.

Agora consegue mirar doutra maneira?

Si, pero hai casos que non podes esquecer: cando o falecido é xente nova ou debido a un accidente, é máis duro.

Que servizos prestan aquí, na Fundación Senda?

Temos dous obxectivos principais: por unha banda, axudar á persoa que se atopa nunha situación determinada, e por outro, difundir mensaxes de sensibilización para que a xente vexa que se pode traballar o duelo, que non hai que vivir en solitario. Hai xente que supera sen axuda e hai outros que necesitan axuda. Nós informámoslles de que existe un servizo para iso. Ofrecemos atención individualizada e sesións grupales, ben directamente ou ben a través de diferentes centros privados de Navarra que traballan connosco. Ao longo destes anos habemos visto que traballar en grupo axuda moito á persoa facéndolle ver que non está soa e que non lle ocorreu tal desgraza a ela soa. Ademais, organizamos xornadas a finais de outubro e ofrecemos servizos de formación a profesionais de diferentes ámbitos.

Son gratuítas estas sesións de axuda?

Normalmente págase 50 euros polas sesións, pero se alguén ten algún problema, poderá recibilo gratuitamente cun informe dos Servizos Sociais. Para nós o mellor sería ofrecelo gratis, pero nesta época de crise é difícil.

Como viviu o duelo até agora?

En casa e só. Eu sempre digo: o duelo non o teñen que traballar todos. Hai xente que case supera á xente sen axuda, pero cando non é así ás veces pensamos que para iso basta cunha pastilla e basta. Pero para superalo, o duelo hai que vivilo. Non é unha crítica, pero creo que se administran demasiado facilmente antidepresivos, ansiolíticos e outros medicamentos para quitarlles a dor do duelo, e iso en moitas ocasións non é necesario. Si tapamos os sentimentos, sairán tarde ou cedo, ou que? tomar pastillas toda a vida? Son moitas as persoas que veñen con este tipo de inquietudes e preguntan si teñen que coller as pastillas ou non. Eu sempre lles digo que tomar medicamentos é bo cando non podes facer a túa vida normal: non podes levantarche da cama, non podes comer, non podes durmir… Entón, cando son absolutamente necesarias, si. Pero non só por estar triste. É normal que estea triste porque perdiches á persoa que amabas.

Non hai fórmulas máxicas para superar o duelo. A pregunta adoita ser habitual para saber canto tempo tárdase en conseguilo. Algúns expertos din que dous anos, tres anos… É diferente. Pódese dicir que si cinco anos despois aínda non conseguiches volver á túa vida normal, corres o risco de que ese duelo se converta en patolóxico. Pero todo iso depende da persoa.

En que consiste o voso traballo?

O que nós facemos é axudarnos neste proceso de duelo, estar á beira. Que a persoa vexa que non está soa. Escucha. Ao final nós non facemos nada e en moitas ocasións non podemos responder as dúbidas e preguntas da persoa. Moitas veces teñen que explicar que sucedeu. Ás veces quédanlles preguntas ou cuestións inacabadas, por exemplo, ese día estabas enfadado coa persoa que logo morreu, ou tiñan algo que dicirlle e non o fixeron… Todo iso, as cousas que quedan no tinteiro, traballámolas. Sobre todo, escoitar e aconsellar pouco.

A verdade é que cando ocorren este tipo de sinistros, vén enseguida alguén a dicirlle a esa persoa que ten que ser ou ten que facer algo que non se cantas cousas para cumprir e non pensar. Pero iso non mellora o duelo. É mellor estar aí, ir pasear con el, adiantarche sen esperar a que che chamen e ir á súa casa… Ese pequenas pero eranginosas cousas están nas nosas mans se queres axudar.

Hai diferentes fases no proceso do duelo?

Nós falamos dos deberes da persoa que sente, no canto de falar de fases. Con isto queremos dicir que eles teñen un papel activo no seu proceso, baseado na teoría do experto Worden. As obrigacións céntranse principalmente en catro:

1- Aceptar que a persoa á que ama faleceu e non vai volver. Duro, pero é así.
2- Expresión de sentimentos. No duelo mestúranse os sentimentos: rabia, tristeza, cansazo, alivio, etc. Hai que sacar todo o que poidamos, porque o que queda dentro é prexudicial.
3- Temos que aprender a vivir sen a persoa que amamos. En moitos casos, ademais, o que quede terá que facer as cousas que fixo o que se foi. Por exemplo, pensa que a unha muller mórreselle o seu marido e que el non se ocupa de asuntos bancarios. Agora ten que facelo el mesmo e así pode suceder con mil cousas.
4- Por último, debemos canalizar a nosa vida e volver ter ilusións. Temos que recuperar as ganas de vivir, con ilusión e definindo obxectivos. Temos que tentar ampliar as relacións e aproveitar as oportunidades.
Todos estes son pasos que a persoa ten que aprender. Cando realices este proceso e poidas falar sen angustia da persoa falecida, pódese dicir que superaches o duelo.

Tamén tratades o tema do duelo con nenos e mozos?

No ensino empezamos a realizar algunhas iniciativas. Hai dous anos fixen un programa piloto na escola e instituto de Roncal para traballar de forma preventiva o duelo ou a perda. Hai moitas perdas ao longo da vida e non só a morte. Desde que nacemos perdemos as cousas, a saúde, as capacidades, as relacións… Estivemos con alumnos de todas as idades, desde os máis pequenos até os 18 anos. Utilizamos libros, películas, entrevistas… e a experiencia foi moi bonita. Profesores, pais e alumnos entraron moi ben neste programa que durou varios meses. Chamáronnos doutros colexios despois de que ocorrese algo. Para facer algo como atenuante. Cando perderon un pai en Bera, ou cando morreu un alumno en Mendavia, ademais de na escola. O que traballamos nestes lugares foi un saúdo. Fixeron cartas, debuxos, homenaxes aos asistentes e foi moi proveitoso. Aos profesores cústalles moito facer fronte a este tipo de situacións. De súpeto, si un neno ou unha nena ponse a chorar, pregúntase “que teño que facer eu?”. Carecen de recursos. O que facemos é preparalos e entregalos. Nós non traballamos directamente cos alumnos, senón pasando materiais aos profesores.

Como se lle di a un neno que unha persoa morreu?

Non mintas. Unha nai dicíalles aos nenos que o seu pai estaba de viaxe e os nenos non entendían por que non volvía e, ademais, sempre temían que non volvese cando a nai se marchaba. Hai que buscar explicacións por idades. Hai que ver en que momento do proceso cognitivo está o neno e para sabelo o mellor é escoitar as súas preguntas. Cando hai unha morte na familia, os nenos moitas veces quedan fóra. Non veñan á igrexa, non veñan ao cemiterio… E por que non? Si falta o pai, por exemplo, por que non pode ir? Por que non debe despedirse? Por que non escribirlle unha carta ou meterlle un debuxo no cadaleito? Eu creo que os adultos temos un medo terrible e iso é o que transmitimos aos nenos. Eles tomarano con normalidade se nós tomámolo así. Para iso debemos ter claro que a morte é parte da vida. Temos que deixar que os nenos vivan máis preto da morte. Non deben ser forzados a participar ou a ver o cadáver, pero tampouco deben deixalos ao carón. Para iso informaráselles previamente do que van atopar, o que significa que a persoa estea morta.

A miúdo mestúranse mensaxes relixiosas. Que deberiamos facer?

Estas son as contradicións dos adultos. É difícil dar explicacións aos nenos e aínda máis difícil cando hai puntos de vista diferentes na contorna. Eu creo que temos que tentar ser o máis coherentes posible e, sobre todo, dicir claramente o que sentimos. Si pensamos que coa morte todo termina e que non hai máis nada que dicir, mentres creamos que hai outra cousa que expresar con tranquilidade.

Cambiou moito a forma de vivir o duelo?

Eu creo que non. Vívese moito en soidade, en casa, chorando e logo atopámonos ante a xente coma se estivésemos moi ben. O que cambiou é que agora se mostra menos. Cando eramos pequenos, cando alguén morría, as familias vestíanse de negro. Había algúns indicadores que indicaban como estaban esas persoas. Pero hoxe en día, para ben ou para mal, iso perdeuse. Antes había un indicio de que unha persoa non se atopaba ben e estaba en duelo. Agora violéntase máis que antes o benestar. Hoxe tes que matar a un do teu lado e dentro de dúas semanas estar contento coa túa vida normal, no traballo,… Ao final o que a sociedade nos pide é que esteamos no noso sitio canto antes e eu creo que iso non é bo. Cando un brazo rompe ten o seu proceso de curación, por que non o duelo? O que sentimos por dentro tamén é un proceso e necesita un tratamento.

Os que creen superan con máis facilidade o duelo?

Eu vino de todo: perder a fe de súpeto aos que eran incriblemente cristiáns e empezar a ir á igrexa aos que non tiñan ningunha fe. É verdade que quen realmente ten fe, dáme igual en que, nunha relixión, nun deus, nas enerxías, non sei en que tipo de vida… supérao con máis facilidade.

Os ritos son importantes?

Son moi importantes. Por exemplo, cando alguén morre e non se recupera o cadáver, ese duelo é máis difícil, porque non o viches fisicamente e non podes comprobar si realmente morreu.

Noutros tempos facíase unha especie de festa despois do enterro.

En Euskal Herria sempre se fixo. Eu cheguei dun pequeno pobo, de Etxalar, e vindo do cemiterio, facíase merenda na pousada, até hai pouco. Axuda a diminuír a tensión.

En Euskal Herria dános vergoña chorar, mostrar a dor…

Cústanos expresar a dor e ás veces ocorre que ao principio che contas aos demais o que sentes, pero chega un momento no que os demais che din que é suficiente e que é hora de seguir adiante. Entón te quedas sen espazo e sen espazo para expresar os teus sentimentos. Iso é o que ofrece a Fundación Senda: un lugar para falar da persoa e os sentimentos do pasado.