De onde che vén a fascinación por Baztan?

A nai da nai, María Ainzoain, era de Erratzu. O seu avó era natural de Andosilla, pero como vivía en San Adrián, alí casou a súa avoa. Moitas veces no verán traíannos ao caserío da miña avoa e por iso sempre tiven unha relación moi profunda con Baztan. Beatriz e eu buscabamos aquí desde hai tempo un aloxamento, porque é unha rexión moi bonita. Despois de buscar moito, atopamos isto. A torre e a casa estaban a piques de caerse. Tivemos que renovalo. Instalámonos en 1992. Pouco despois tivemos un accidente de coche en Zirauki e a consecuencia diso estiven seis anos en casa, sen poder traballar. Esta casa permítenos gozar da natureza. Cando vostede chega das grandes cidades, reponse inmediatamente.

E aquí, en Jauregizar, está a porta que foi do castelo de Amaiur…

Si. Iso díxomo José Mari Esparza, e a el contoullo o historiador Pello Esarte. Martín de Ursua, dono desta casa, era de Beaumont. Estivo a favor dos casteláns no sitio do castelo de Amaiur en 1537. Por iso, nun preito dos anos seguintes concedéuselle a porta. Nun documento atopado pola Sociedade de Ciencias Aranzadi sinálase que un ferreiro de Doneztebe foi encargado de abrirlle a porta en 1522. Fáltannos as últimas análises da madeira e o ferro, pero parece que en Amaiur só pasou uns meses e aquí, en cambio, pasou 500 anos. Anos máis tarde, en 1610, durante os últimos xuízos de bruxaría, oito mulleres do pobo foron detidas nesta mesma torre acusadas de bruxaría.

Como empezaches a facer fotos?

As primeiras fotos fíxenas coa miña avoa, aos 7 anos, nunha viaxe a Marrocos. Desde entón sempre estiven tomando cámaras ao meu pai, facendo debuxos… despois de vivir en Londres entre 14 e 17 anos, comecei a estudar sociología en Madrid na universidade e dous anos despois matriculeime nunha carreira xornalística recentemente implantada. Naquela época comecei a colaborar en axencias de prensa e revistas e, ao mesmo tempo, fixen as miñas primeiras viaxes ao Sahara. Tamén facía moitas saídas de montaña aos Pireneos, a Ordesa, a Monte Perdido… todas as estacións do ano. A miña primeira reportaxe seria na revista Caza Fotográfica, sobre o val do Baztan, data de 1974 e foi redactado por Xullo Caro Baroja. Ao ano seguinte tiven a oportunidade de ir a África, a Mali, e alí funme. Quería estudar antropoloxía e decidín que nesta viaxe quería deixar a universidade e facer a antropoloxía de primeira man. Despois de seis meses, fun a Pamplona a vivir pola miña conta. Empecei a facer adhesivos, ceas e panfletos. Ese verán coñecín a Beatriz e pouco despois funme a Londres co DEBUXANTE Yon Zabaleta. Limpaba os pratos para facer un pouco de pasta e de cando en vez vendía fotos e debuxos. Ía vender os meus “vasquitos” a Hyde Park os domingos tiña festa. Un ano despois volvín a Pamplona e ademais das portadas de adhesivos, carteis e discos, vendía fotos a algunhas revistas de Madrid. Os meus temas eran a natureza e as viaxes. En 1978 traballei no revista Punto e Hora e en 1979 no xornal Egin. En 1980 comecei a traballar coa editorial Etor nas coleccións “Euskaldunak” e “Mendia”. Tamén fixen un pouco de publicidade. Estiven catro meses nunha casa de publicidade. Esta foi a única vez que tiven a nómina. Serviume para coñecer o mundo das artes gráficas. Dominar ben os procesos serviume para planificar despois os meus traballos.

Vostede é autor de vinte libros e publicou outros 200 coa editorial Txoria Errekan nestes corenta anos. Un bosque, fixéchelo mergullado en 1984. Como xurdiu?

O ano anterior, en 1983, fun a Canadá e coñecín a varios fotógrafos que alí estiveron en National Geographic. Grazas a eles puiden ver que eu mesmo sería o encargado de facer o meu propio libro para poder publicalo. Non se trataba de gañar diñeiro, senón de darme a coñecer. Era moi difícil conseguir publicacións interesantes para os seus traballos.

Unha vez estiven na revista Photo, por exemplo, en París. O encargado de arte escolleu algunhas das miñas fotos e díxome que se levaba corenta como estas faríanme un portafolio. Ao ano seguinte fun alí con 200 fotos e díxome o mesmo literalmente. Entón deime conta de que era iso o que dicían a todo o mundo para librarse del. É un mundo moi difícil. Os que publicaban alí eran amigos dos seus amigos. Cos libros atopei a maneira de ofrecer unha exposición permanente da miña obra ao público indefinido, pero aínda non fixen o libro que me gustaría. É moi difícil cumprir ese soño.

Que buscas coas túas fotos?

Quero facer imaxes con alma, cousas que a min gústanme, que transmiten algo e sempre buscando unha estética clara e colorista do meu gusto. Que a xente sinta que lle din algo, aínda que non saiba que é exactamente. Moitas veces a viaxe que fixen para conseguir esas imaxes e a xente que coñecín son máis importantes para min que o mesmo resultado.

Sempre a máquina a man?

Non sempre. De feito, volvín máis a gusto dalgúns das miñas viaxes sen cámara de fotos, sen necesidade de plasmar esas imaxes. Ademais da fotografía gústanme moitas outras cousas: historia, etnografía, pintura, deseño… Gústame facer todo e trato de que todo o que fago teña coherencia interna.

Que lle interesa en antropoloxía?

Sempre me gustou coñecer as profesións, os traballos dos agricultores, etc. Encántame ver aos inuits canadenses facendo canoas ou aos carpinteiros de Mali facendo piraguas e tamén aos carboeiros de aquí ou aos construtores de barricas. Resúltame fácil gozalo. Poucas destas persoas quedan na actualidade. É xente que vive no bordo da civilización “desenvolvida” e que entende as cousas dunha maneira máis natural e lóxica. Fan as cousas sen présa, porque lles gusta, porque serven para algo e porque son útiles para a xente. É lóxico. Ademais, todo foi feito co máximo respecto. O carboeiro Tasio era un cazador furtivo que a miúdo me chamaba para retratar aos animais antes de morrer. Era unha vida moi natural e tamén natural cazar para comer animais. Non é o mesmo, por exemplo, porque o que vai de caza abúrrese. Estas cousas sempre me axudaron moitísimo. Estas persoas tiveron unha tremenda sabedoría de saber vivir e dáme moita pena perderme con elas estes valiosos coñecementos. Polo menos, procuro conservar un trocito. Aquí en Euskal Herria tamén está a ocorrer iso a toda velocidade. Nos últimos 40 anos a vida cambiou de forma tremenda e así o mundo non vai ben.

Pesimista?

Coas primeiras eleccións pensamos que todo ía cambiar. Despois de moitos anos, vemos que hai menos cultura, menos libros que se venden, e que hai menos respecto a moitas cousas da sociedade, menos calidade de vida e máis conexións. Temos que facer unha reflexión seria, porque así non imos adiante. Creo que teño unha boa intuición para que a xente se reúna e faga cousas. Isto é o que fixemos desde 2006 cando traballamos na defensa do xacemento do Paleolítico Superior de Praileaitz, e o mesmo agora coa idea atlántica.

Atlantiar: pegada humana na beira atlántica europea. Territorios en torno ao Golfo de Bizkaia. Tal era o nome que levaba ao congreso celebrado en maio en Irun. Que é esta iniciativa?

Hai cinco anos creamos o fondo Jauzarrea para o estudo e difusión da cultura vasca. O noso obxectivo é facer unha campaña de mercadotecnia sostible para que os vascos teñamos unha mellor imaxe no mundo e o mundo teña un impacto positivo na nosa contorna.

Coñecín a moitos investigadores e autores nas miñas viaxes. Por iso pensamos que podía ser moi interesante que toda esta xente reunísese para compartir as súas investigacións, tanto a nós como a nós. Podemos ver que moitas investigacións van na mesma dirección: os genetistas están a dicir que os principais indicadores do Paleolítico son os vascos; os lingüistas, que o eúscaro se fala desde fai 20.000 anos ou máis; os historiadores afirman que os vascos chegaron a América do Norte antes que a Colón ou que as imaxes murais das nosas covas son moi importantes en Europa. Son cousas moi boas e é moi conveniente que digan para nós, porque os vascos necesitamos o recoñecemento dos demais.

Estamos a traballar e traballando cun centenar de expertos de diferentes campos de coñecemento. Nós só dámoslles a oportunidade de falar nun ambiente entre amigos. Xa estamos a ver os primeiros resultados destes contactos: algunhas formas de falar cambian en diferentes temas. Así, empezaron a falar dos vascos e non do franco-cantábricos ou dos habitantes da Península Ibérica de forma abstracta. O labor da iniciativa atlántica exponse dividila en catro congresos: o primeiro foi o de maio, da Prehistoria, e despois virán outro tres até a época contemporánea.

Algúns mirarán con desconfianza esta iniciativa, por si puidese supor algún argumento para a declaración da independencia de Cataluña.

Ese é o problema que teñen, non sei si xenético ou como. O lóxico é que cada un coñeza a súa historia e coñézaa. Iso é o que queremos explicar nos congresos. Antes de xulgar, escoita primeiro. No Estado español foron sete os premios Nobel da Paz, un deles vasco, Ramón e Cajal, e 317 no Reino Unido. Pasa algo. O sistema educativo está a fracasar. En Canadá, Inglaterra ou Dinamarca cando expós este tipo de cuestións din “imos ver”. Aquí, con todo, “non é posible”. Valoran ter ideas no exterior, pero aquí non. Estou farto da angustia que xera o nacionalismo español. Déixame en paz e non ande todo o tempo nos medios de comunicación, na rúa… dicindo que es ou que non es. Son pesados! Os que temos as ideas claras sabemos o que somos e onde vivimos. Pero moita xente vive angustiada. A presión que reciben por parte dos medios é enorme. Se o facemos ben, axudaremos a esa xente a aclarar ideas.

E que facedes cos indíxenas de Canadá?

Oreina Urkian Canata é un proxecto en marcha para fomentar a relación entre os vascos e as Primeiras Nacións de Canadá. En setembro do ano pasado, Jauzarrea e o grupo de investigación BIOMICS da UPV/EHU organizaron un congreso en Bilbao. Alí viñeron expertos e dous líderes indios e eu hai pouco fixen outra viaxe para estar con Abenaki, Innu, Huron, Cre, Mik’maq e Mohawk. Dentro de dous anos sacaremos un libro sobre as relacións dos últimos 500 anos.