Martutene é unha novela de ambiente burgués. Parece que quixeches representar un mundo en decadencia…

Son personaxes burgueses e vascos, si, de familias abertzales e algúns deles co caserío cerca. É dicir, unha nova burguesía. E eu creo que o eúscaro gañou esa burguesía ou viceversa, que a burguesía aceptou o eúscaro.

E que o Decadente… se sitúe en Martutene, nun barrio decadente… Si, síntoo en Donostia. Á miña idade, na vellez, en calquera recuncho era máis bonito, máis limpo, máis rico… Iso non quere dicir que me gusta máis o que antes, Donostia está a conseguir ser a capital de Gipuzkoa, o que nunca foi: viviu fóra da provincia, foi tan diferente aquela Donostia que Baroja non amaba... unha capital de verán. Aínda que a práctica totalidade dos liberais intelectuais vascos foron doados por San Sebastián, como o pai de Baroja, por exemplo.

Por unha banda quero máis a esta Donostia, que se nos estragou un pouco e envellecido, pero tamén é verdade que teño unha nostalxia que vén coa idade. E quizá transmitín iso na medida en que algún personaxe é da miña idade e en parte tamén a miña alter ego.

Moitos personaxes teñen o seu reflexo na realidade. Intencionadamente?

Si, nalgún caso de forma evidente. Tamén fixen préstamos das historias que recibín. A pura imaxinación téñena case exclusivamente os psicóticos; eu non son psicótico, só son neurótico grazas a deus, e os neuróticos sempre estamos pegados á realidade. Todo o que creo está pegado á realidade. O que eses personaxes non teñen de min téñeno, sen dúbida, da miña contorna. Por exemplo, Jaime Zabaleta [un político obrigado a traballar na novela cos seus escoltas] é un personaxe coñecido por moita xente, aínda que non quixen facer nin un retrato nin unha caricatura.

Existe un problema de que os lectores tomen os personaxes de forma literal.

É o perigo de vivir ao redor dun novelista, diría que o novelista é desapiadado, perverso, perverso, sucio. Quizá porque eu non son o verdadeiro novelista, teño dúbidas éticas e aquí tamén tiven un par de, si era lícito facelo. Frisch é un tema que toca moito, en Martutene fálase dunha parte tomada de Montauke: a súa muller esixe ao escritor que “non me utilices para a túa literatura”. E si utilizásese para facer o retrato, menos mal. Pero o que fai o novelista é tocalo, retorcelo… outra cousa. E todo iso, en nome da súa novela.

Julia acúsalle diso a Martin. Non lle gusta aparecer nos seus libros.

Si, e ao mesmo tempo Harry querería aparecer. A algún penso que lles gustaría; Julia di que, segundo e quen o usa, prefire. O uso de Proust ou Ramón Saizarbitoria, creo que non vai ser o mesmo para esa persoa que se converteu nun personaxe.

Quen os describe cambia moito a imaxe que ten o lector dos personaxes; despois de provocar a empatía cara a alguén, a miúdo ofreceu unha visión negativa del.

Tamén fixen algunha trampa. O escritor interesábame moito, Martin, na medida en que me permitía falar de min mesmo. Pero para evitalo vese a Martin a través de Julia, aínda que pensei que me ía a facer máis difícil, sendo muller –logo hei visto que non, á fin e ao cabo meterme nunha muller ou dentro dun home… algúns lectores perdoaranme, pero paréceme que non é tan diferente–. Martin convíñame máis desde o punto de vista da muller.

A maioría dos personaxes son bos ou pobres, fan o que poden, pero ás veces Julia é implacable. A pedra tamén se ve polos ollos de Julia, ás veces tamén polos de Martin, aínda que pasa pola voz de Julia. Julia dinos o que pensa Martin de Pedra, pero é outro punto de vista que pode dar algo diferente.

Tentei escribir sen incluír a ese narrador omnisciente, fáiseme moi antipático, non sei por que, é un prexuízo, non podo facelo. Tamén evito á primeira persoa, si é demasiado fácil… Sen incluír a ese narrador omnisciente que permite narrar o mesmo personaxe en todos os aspectos, tentei ofrecer dous puntos de vista, aínda que ás veces non chegaron a ter dous puntos de vista claros, xa que pasan por un personaxe.

A maioría das entrevistas déchelas en estilo. Axudouche iso nesa forma de contar que mencionaches?

Iso tamén é moi querido, aínda que sei que a posta en directo das conversacións axuda moito ao lector. Paréceme que a xente os quere, pero eu non. Do mesmo xeito que o narrador omnisciente, paréceme moi artificial, poucas veces pódese recoller un dialogo de forma correcta. E cando se pon detrás “…–dixo, ao mesmo tempo que acendía un cigarro”, non me gusta nada. Ademais, o estilo indirecto axuda a superar o problema das linguas, da nosa diglosia, xa que moitas veces resulta falso que o lector lea algunhas conversacións en eúscaro. Aínda que utilizo demasiado diferentes linguaxes, o feito de que as conversacións se fixesen correctamente esixiría que todo se fixese no idioma orixinal; ou non de forma natural. Por exemplo, cando salgue un Garda Civil ou… en moitas situacións. Xa sabes: “Ese tipo non se pega en eúscaro”.

Sobre iso houbo un debate moi interesante co libro Festa alboan, escrito por Mariasun Landa, que me gustaría resucitar [refírese ao debate que xurdiu en torno ao artigo Le train express Durkheim-Castejón escrito por Koldo Izagirre Bazka.info]. Dicíase que as novelas de fóra, as historias de Inglaterra ou Estados Unidos tradúcense ao euskera e que as lemos con naturalidade. E é verdade. Pero na nosa realidade non é o mesmo: podes escoitar un sioux cun vaqueiro en eúscaro –aínda que na televisión as primeiras veces facíasenos raro; agora non, é unha cuestión de costume–, pero tamén tes que responder o lector do momento. E si o lector non está afeito, é como con novas palabras. E é que Koldo Izagirre é moi valente. Eu miro máis a comprensión. Koldo di: “Afaranse”. Pero mentres tanto, non o entenden. Bo, pois para superar eses problemas, o estilo axuda no camiño. Pero non é só polo idioma…

… tamén axuda a construír personaxes, non é así?

Si, o que un di por que o di, as súas dúbidas, etc., reflíctense mellor.

Na novela aparecen dúas parellas e entre elas Lynn. Que posibilidades narrativas brindouche introducir un personaxe estranxeiro?

Cun forasteiro temos menos problemas para falar, por varias razóns. Tentamos dar unha visión máis cariñosa da nosa realidade. Impórtanos menos o que vai recibir, tamén é máis fácil falar da nosa intimidade, porque pensas que vai coller a maleta, que vai ir ao seu pobo e que non volveredes vela. Lynne permitíame ver algunhas cousas dun modo sinxelo, que podía ser entendido por un forasteiro. Nós mesmos moitas veces non o expomos a ese nivel porque nos parece demasiado fácil. E non, creo que nalgunhas cousas é mellor esquecerse do que dixemos e empezar a discutir desde a base para ver si temos claras as cousas máis sinxelas.

A miúdo menciónase a Max Frisch no libro, pero teño a impresión de que a escritura non se parece moito a ela. Non é máis lacónico?

Máis que seguir o camiño de Frisch, traizoeino, é certo. El faio tan maxistralmente… Contou que lle daba máis traballo limpar o escrito que escribir.

Na entrevista que lle fixo Garan Joxean Agirre, dixeches que trataches de ser fiel ao teu estilo de sempre, pero parece que tamén tentaches facelo con cousas novas: longas frases, frases subordinadas...

Diría que son cada vez máis libre, que cada vez me importa menos o que dirán. Bo, se dixesen “Martutene, que merda a vella!” sentiría, pero eu confórmome con que a xente diga “o tipo tentou”. Creo que iso dáme liberdade. E tamén as idades: basta con ver aos meus maiores na rúa, aos homes en pantalóns curtos e con visera; ás mulleres en bikini… Eu nalgunhas cousas son cada vez máis tímido, para falar diante da xente ou fisicamente –eu xa non me baño na praia–, pero non noutras. Para escribir non.

Que é Lynn, unha Lolita máis madura?

Lynn é simple, non fala dos problemas de Estados Unidos, non se queixa. Está moi centrado nas nosas cousas. Neste sentido, diría que é bastante unidimensional, xa que non me interesaba entrar noutros aspectos. Facer un personaxe rico complicábame as cousas e deixeino aí, nun mínimo.

Talvez como contrapunto do resto de personaxes?

Non o sei. Parece que aos personaxes de aquí non lles importa demasiado o dos Estados Unidos, e é verdade que temos algo diso: somos de dar moita importancia aos nosos problemas, parécenos que todo o mundo ten que saber diso.

Tamén se percibe a tensión entre a cidade e o pobo. Os de Otzeta parecen moito máis seguros da súa visión do mundo, a cidade é o campo da dúbida.

Se o ten do tópico e da caricatura, son consciente diso, pero é difícil escapar diso. E os personaxes que me interesan son os de Martutene. Noutro nivel, os de Otzarreta son como Lynn, utiliceinos para perturbar ou ver mellor os de Martutene. Nese sentido faría autocrítica. Si, é certo que tratei aos de Otzarreta dunha maneira sinxela e non tentei facelos amables. Pero creo que o retrato tamén responde á verdade: síntoo, pero me resulta máis natural preguntarse a un mesmo sobre algúns problemas na cidade que no caserío.

Tamén hai unha especie de vinganza, como cidadán, e donostiarra. Os meus avós non eran donostiarras e non debo pedir perdón, pero supoñamos que eran donostiarras: pediría desculpas, porque rían de que falaban mal do castelán da xente que viña da provincia; e porque os tiñan como criadas ou como amas de cría. Pero, devandito isto, non se que país é vostede máis perfecto e máis pequeno por ser de aquí… paréceme antipático. E outras cousas: volver reivindicar o eúscaro de cada lugar, volver cuestionar a unidade do eúscaro… Non se me fan simpáticos. Hai, pois, neste aspecto, un mal. Hai máis cousas, como a cultura: as dificultades que temos o eúscaro e os vascos para saír do rural. E cando unha xeración consegue superar un pouquiño, vén de detrás reivindicando outra vez a seguinte.

E aínda que entendo algunhas actitudes, creo que hai que superalas. O mundo que nos vén non é o de Otzeta, iso vai quedar moi pequeno. Creo que a salvación está en Bilbao: Salvarémonos ou non nos salvaremos en Bilbao.

En Bilbao? En San Sebastián non?

Bo, porque é máis grande. Que os donostiarras o perdoen.

Pregúntolle porque a súa imaxe se une moito a San Sebastián.

Porque eu son o maior crítico de San Sebastián. Non soporto aos donostiarras [ri]. En cifras, a nosa cidade é sobre todo Bilbao.

Parece que o libro se publicou no momento en que “todo” terminou: O fin de ETA, do ciclo económico…

Teño a impresión de que estamos en vésperas de algo e non nos decatamos. Pode pasar calquera cousa e estamos aquí cos Xogos Olímpicos [entrevista realizada a finais de xullo], a próxima liga... Unha das preguntas da miña mocidade é que sentía a xente o 17 de xullo de 1936, por exemplo, en San Sebastián. A véspera da guerra, o condutor do tranvía marchouse ao seu traballo con normalidade? Á granxa ao mercado? Non notaban nada?

Traído á literatura, doume conta de que sempre levei mal a escritura, que na miña contorna profesional non me axudou a aparecer como persoa seria. Escribir novelas está considerado socialmente cada vez mellor, na medida en que algúns novelistas se fixeron famosos e, sobre todo, ricos, pero non se consideraba escribir como algo serio, e eu mesmo, na medida en que o relacionaba co eúscaro, vinme obrigado a considerarme a min mesmo desde ese punto de vista.

Pero diría que pasei media vida pensando que había xente seria que se preocupaba polas cousas importantes: homes industriais, economistas, políticos… E logo nós, os que nos preocupan pola literatura, e moito. Que pasamos moitas horas ao día pensando nunha escena. E de súpeto dáse conta de que fun moito máis serio neste traballo que esta xente no seu traballo. E empezas a ver como están nas fotos cando se reúnen de risa; e este tipo do Fondo Monetario Internacional por detrás de todos os traseiros… Son uns satrapas. Hai unha chea de tolos entre esa xente e puxemos as nosas cousas importantes en mans de xente desa clase.

Como mencionas a guerra, é un tema que aparece na novela, aínda que sexa á sombra.

Do 36 non sei cando imos liquidar as contas. En Euskal Herria, bo, creo que o temos mellor que en España. É moi grave, aínda non teñen unha versión da guerra –bo, en Francia tamén Hollande aceptou agora o II. Capítulo de Colaboracionismo da Guerra Mundial–. É un tema moi importante e paréceme un mal síntoma que á xente sorpréndalle, que sexa un tema importante tamén para as persoas que teñen unha idade, xa que moitas das tendencias actuais enténdense desde o punto de vista da Guerra do 36. E outros desde as guerras anteriores, desde as guerras carlistas.

Vin o cambio de rumbo que tivo a xente á miña ao redor: algúns nados en familias de vencedores tiveron mala conciencia e leváronlles a adoptar algunhas posturas; logo algúns se foron a casa do pai. Paréceme preocupante e en parte é porque non estamos a facer unha boa interpretación da Guerra Civil. Aínda estamos en frases como “as inxustizas que houbo en ambos os lados” ou “os malos non foron tan malos”.

A medio camiño.

Si, e aínda admitindo que en todos os sitios hai bos e malos –eu admito que pode haber un pobre falanxista, bo; e pódese facer unha novela de iso–, creo que habería que mirar o que fixeron como grupo. Deberiamos facer un esforzo para acordar a historia, para que dentro duns anos os nenos reciban unha versión parecida. Unha historia de consenso. Resúltame difícil recoñecer que moitos da miña xeración somos o que somos, non o entendo. A nosa situación foi especial e creo que todo o mundo quere instalarse no lugar máis alto e nobre.

Unha das cargas que levan encima os personaxes é a da relixión católica. Inseparable da moral.

Eu mesmo vivín bastante asustado pola relixión católica e non llo perdoo. Non se que grao de felicidade podía esperar na vida, pero diría que a relixión católica quitoume unha porcentaxe importante. Os mozos non saben de que se libran, deberían sabelo. Nunca escribín esa experiencia cos frades. Algúns que agora non son frades, que ademais están en posicións progresistas, atacaban fisicamente cando eran sotanas…

Iso marcou a varias xeracións.

Non podía crelo. Dígoo en bromas, pero para cando eu tiña 14 anos xa recibira o que non recibía un boxeador profesional. E non só iso: a actitude ante o sexo, o medo ao inferno… Que escenificacións… Que son a Coresma, para un neno ou nena cun pouco de sensibilidade Cristo cuberto por aqueles panos violetas… É curioso, para moita xente agora non lle parece tan grave. Non se lle dá a este asunto a importancia que debese darse, por iso é polo que eu fale del sempre que poida, aínda que nunca lle dei un só libro a iso. Non sei por que, quizá polo trauma.

Na entrevista que lle fixo Juan Luís Zabala en Berria dixécheslle: “Quen colle a pluma debe saber acougarse e actuar con sentido común”.

Estou de acordo co que dixen e non estou de acordo. O primeiro que hai que facer é escribir o que un queira con total liberdade. Pero moita xente escribe para provocar e eu creo que hai que facer un traballo pedagóxico, que un escritor non pode esquecer. É verdade que non teño claro si eu mesmo faría un traballo pedagóxico sobre os frades ou non teño un traballo provocador. Pero sobre todo a xente que escribe artigos en prensa debería medir iso.

Pode a literatura ser o ámbito do consenso?

Pode haber consenso polo camiño da literatura, sobre todo se a literatura é sincera. Pero hai literatura sincera? Creo que con esta moda dos xéneros, e no noso caso a violencia en Euskal Herria converteuse nun xénero en parte, que a literatura non é sincera. Cando un escritor toma un tema porque está de moda, a min non me parece un bo síntoma. Diría que se está producindo unha literatura, sobre todo en castelán, que estivo aproveitando o problema de aquí, máis que estudalo e expolo.