No Estado español, ao redor de 800.000 persoas padecen alzheimer, o tipo de demencia máis usual. O 85% están en casa. Supoñamos que cada paciente é atendido por un par de persoas. Así, nun estado de 47 millóns de habitantes, 1,6 millóns de persoas están a atender a enfermos de alzheimer en Euskadi. A demencia non ten curación polo momento, pero o paciente con demencia necesita moita axuda, completa a partir dunha etapa.

Hai varias razóns para afirmar que a demencia é unha enfermidade terrible. Utilizan medicamentos e psicoestimulación para pór freo ao ritmo da enfermidade, pero non saben curala. A medida que a enfermidade avanza, o paciente queda inutilizado, a dependencia é total e necesita axuda permanente, tal e como indica o título do libro, 36 horas ao día, e así até a morte. Hai outra razón moi a ter en conta: a vellez non perdoa e o 30-40% da poboación maior de 80 anos desenvolve a enfermidade. Eustat (Instituto Vasco de Estatística) sinala que nos anos 2005-2006 a esperanza de vida dos homes era de 77,2 e a das mulleres de 84,3 na Comunidade Autónoma Vasca. En 2050, os homes seguirán de media moriendo á mesma idade e as mulleres atoparanse cunha media de 86 anos.

Puxeron e están a pór moitos recursos para estudar o Alzheimer, xa que toda investimento é insuficiente en comparación co gasto diario que supón a atención aos pacientes.

Que é demencia?

Para explicar que é a demencia, podemos facer unha certa comparación co computador. Supoñamos que o virus atacou a máquina e perdeu a memoria. Algo parecido ocorre coa persoa afectada pola demencia. A memoria desfarase antes. O desta mañá, o de onte, esqueceráselle en primeiro lugar e a medida que avance o mal, iránselle quedando as cousas máis vellas xaradas na cabeza. O ancián lembrará aos seus pais, lembrará os tempos en que era neno. O síntoma máis evidente da demencia é a perda de memoria. Logo virán outras consecuencias: esquecerase de andar, non poderá conter os ouriños e o excremento, deixará de falar...

Borja Inza é terapeuta do Departamento de Psiquiatría do Hospital Universitario Donostia e asesora da Fundación Matia. Coñeceu e atendido durante moitos anos a persoas maiores con demencia; a súa nai tamén padece alzheimer. O peor que se pode facer ao enfermo é deixarlle mirando á parede ou á xanela. Non ten ningún estímulo e iso é o que necesita esa persoa, mover as engrenaxes do cerebro que empezan a desperezarse. Preguntamos ao terapeuta que vías existen para frear a demencia: o soño é a vacina, a inxección que evitará a enfermidade. Polo demais séguense dúas vías complementarias: os medicamentos e a psicoestimulación.

Inza comezou a explorar o mundo da psicoestimulación en 1989. A engrenaxe cerebral dos anciáns tentaba crear exercicios para que non quedasen oxidados, pero non atopaba modelos. Dirixiuse ao mundo dos nenos e atopouse cunha estimulación temperá. Tomouno como modelo e adaptouse aos casos de demencia senil. Pensaba en facer un taboleiro de exercicios: sumas e restas, sopas de letras, de capacidade lectora, de desenvolvemento do pensamento abstracto...

Os expertos non están a pensar en que para os maiores é moi proveitoso facer sudokus e crucigramas, ler libros e, como di Inza, “mesmo pasear”. Os exercicios serven tanto para previr a demencia como para tratala co que xa ten.

Os exercicios como os mostrados, en forma de taboleiro, son moitos no mercado, sobre todo para os nenos. Utilízanse no ensino ordinario e na educación especial. Con todo, os xogos teñen que adaptarse, non hai que esquecer que “os nenos están a aprender máis rápido e os vellos perden máis lentamente o apreso”. Noutras palabras, e como ben di Inza, os profesionais que traballan con persoas maiores saben que sempre son perdedores; o reto é que, tanto cos medicamentos como coa psicoestimulación, as capacidades pérdanse máis lentamente e non se eviten as perdas. A evolución do paciente coñécese a través de dúas vías diferentes. Por unha banda, trátase de coller un a un e analizar como se realizan os exercicios de psicoestimulación. Doutra banda, cada mes fánselles tests cerebrais.

Borja Inza e Enrike Arriola, responsable da Unidade de Memoria e Alzheimer de Matia Fundazioa, elaboraron o taboleiro de psicoestimulación Mente e Vida en 2001 en residencias de persoas maiores para o seu uso con persoas con ou sen demencia. Inza imaxínase programas de radio e televisión nos que se emiten exercicios para manter as engrenaxes cerebrais en movemento. Os adaptados para computadores xa existen. O sistema creado por Inza e Arriola é de mesa, para traballar en equipo, “hai moito que usar de forma individual, pero atender aos enfermos individualmente costa moi caro. Nas residencias hai que organizarse en grupos, como si non?”. Díxonos que o traballo individual é caro, pero díxonos que no futuro haberá que deseñar sistemas de pequeno formato, xa que a tendencia a atender ás persoas maiores en casa será maior que nas residencias.