Despois de 105 anos este. Mari Carmen Gurutxet, sentada na mesa da entrada do caserío Sainzigarrenea de Hondarribia, ten que retroceder para explicar na árbore xenealógico da familia cando viñeron vivir aquí: “A historia comeza en 1907. Os meus avós casan e veñen ao caserío. Alí nacen a miña nai e os meus tíos. E logo a nai casa co pai, nacín eu, os meus irmáns, todos. A nai queda no caserío co seu pai e o seu tío. Ten cinco fillos e eu quédome aquí. Logo eu cásome… Nós nunca tivemos problemas co xefe, viña cobrar a renda, estaba a gusto, sempre sentaba nesta mesa, comía mazás, andaba, vía o invernadoiro… Era unha cousa que lle gustaba e viña todos os meses”. A súa forma de falar demostra que a situación que vive élle incrible: tres xeracións creceron alí e agora, da mañá á noite, poden quedar na rúa.

O dono do caserío, Josetxo Jauregi Laborda, empezou a complicar a vida tras a enfermidade, segundo relatou Gurutxet nun comunicado. Non podía subir ao caserío para cobrar a renda e el empezou a baixar á rúa. “Tiña unha tenda e baixaba a pagar todos os meses. Pagáballe, pagáballe… e nun momento dime que non ten que cobrar máis, e eu dígolle que hai que pagar rendas. Que non hai que pagar as rendas para que estea tranquilo. Pero eu empezo a inmiscirme no tribunal con todas as rendas. E alí estiveron un ano e medio. Logo saquei o diñeiro e metino nunha cartilla. E todos os meses toda a renda ía da miña conta a esa cartilla”.

Hai tres anos, Josetxo Jauregi, que morreu en novembro do ano pasado, foi testemuña da aparición dos seus fillos no caserío, Itziar, Isabel e Juan Jauregi Rodríguez. O asunto empezaba a complicarse. “Dixeron que eu estaba a ocupar as súas propiedades. Díxenlles que non ocupaba nada, que a miña nai nacera aquí, que eu nacía aquí, que pagaba todas as rendas, e ensineilles a cartilla”. Responderon que si, pero que tiñan que facer un contrato, polo que os avogados de ambas as partes quedaron a piques de falar.

Leguas do Xulgado

"Pero os avogados non falaron. Pasou un mes e medio e o meu fillo chámame dicíndome que tiña que ir ao bufete do seu avogado, que alí estaba o contrato e que eu debía asinalo. E claro, eu non pasei”. Que ía asinar, di Gurutxet, si non había nada acordado? “E chega a demanda. E nesa demanda dinme que fixen un chalé con piscina e que vivo sen pagar nada”. A denuncia dicía que non tiña invernadoiros, nin hortas, nin animais; que cando chegaba o técnico de cultivos á inspección traían os animais do barrio para que aparecesen. No fondo, Gurutxet e a súa familia non vivían da agricultura, non pagaban as rendas e tiñan que marcharse canto antes.

A partir de aí, o nó xudicial ha apertado moito o pescozo dos Santos. Gurutxet perdeu o xuízo; segundo a sentenza, o tipo de aluguer que tiveron os seus predecesores, vinculado á Lei de Arrendamentos Rústicos, non se lle pode aplicar a el porque non é “profesional do sector agrario”. O xuíz estimou a demanda da familia Jauregi, aínda que acudir a San Cigarrenas é suficiente para ver que alí se cultiva a terra e cóidase dos animais.

O avogado díxolle que non tiña nada que facer e que llas arranxaría para conseguir, polo menos dous ou tres meses, que quedase na granxa, a condición de marcharse despois. Como tampouco lle deron tempo para obter unha boa saída para os animais de granxa, decidiu recorrer con outro avogado, pero a segunda sentenza foi máis dolorosa que a primeira: baseándose nun aspecto técnico do proceso xudicial, o xuíz volveu a dar a razón á familia Jauregi, e ademais cobraron como danos e prexuízos as rendas que recibira Gurutxet. “Eu quítanme todas as rendas para non seguir cos recursos”. Tamén sinala o paradoxo da sentenza: “Por tanto, non son inquilino, pero paguei rendas”, di con indignación.

Sementado en ruta de compra

Isto non sucedería si a familia puidese comprar o caserío. E o rumor que se está difundindo é que a familia Jauregi ofreceu esta posibilidade aos inquilinos de Sainzénea, pero que se negaron –o xornalista escoitou esta versión desde dúas fontes diferentes á pregunta dunha reportaxe–. Gurutxet négao e retrocede na historia do caserío para dar unha explicación detallada: “En 1980 salgue unha lei que di que temos dereito a comprar un caserío”, explica. O seu pai, que aínda vivía no caserío, lembroulle varias veces ao seu dono que quería comprar a casa. En 1982 sentaron á mesa con tasación do caserío e as terras circundantes, segundo as cales a propiedade valía un millón e medio de pesetas por hora. “O meu pai díxolle: Canto pides? Ela respondeu: ‘Dez millóns’. E o meu pai dixo: ‘Non, cinco millóns’.

O prezo fixouse por fin en sete millóns e os inquilinos de San Cigarrenea apropiáronse del. “Pero o trato non se pechou”, di Gurutxet. Repetiuno en tres ocasiones, que non conseguiron pechar o acordo, que o dono evitou cambiar de mans o caserío, pero que lles dixo “vostedes tranquilos, vostedes tranquilos”, algo así como un avogado que tiña renda vitalicia e non se preocupaba.

Brión, comendo caseríos

Había motivos para preocuparse: agora están a piques de quedar sen casa. Desde que se deu a coñecer a súa situación, os veciños de Hondarribia recibiron o apoio dos seus veciños. Varias persoas preocupadas polo futuro do caserío crearon a plataforma Sainzigarrenea Bizirik e desde maio recolleron máis de 5.000 firmas a favor da familia Gurutxet, unha cifra moi importante tendo en conta que Hondarribia conta con máis de 16.000 habitantes.

Moitos deles ven en perigo o sector primario do municipio, así como todos os partidos políticos con representación no Concello de Hondarribia. A declaración, aprobada por unanimidade o pasado 20 de abril, subliña o "aspecto social" do asunto. A declaración sinala que o traballo dos inquilinos do caserío “beneficia obxectivamente ” ao pobo e que esta exclusión pode supor o cesamento da actividade agraria de Sainz-Zenenea, así como a deterioración do caserío.

É máis que unha sospeita a afirmación do Concello de que non é a primeira vez que se desahucia aos inquilinos dun caserío da localidade. Os mesmos propietarios, a familia Jauregi, xa desaloxaran anteriormente outras casas por procedementos parecidos. Unha vez baleirado, tragouse herbas, arbustos e brións, porque ninguén os coida.

Si collemos o coche e camiñamos polos carreiros dos arredores de Sainzigarrenea, non é difícil ver o estado dalgúns deles: Bekoborda, Kostonea, Maikinenea... Empezamos o desolador percorrido no caserío Miserebea. Desde a horta até a escaleira da casa atópase empapado de maleza, os arbustos deben afogar as árbores que se atopan á altura da casa. Un gato gris, única testemuña da visita. Gurutxet explicou que a inquilina do caserío, Josefina Amorrortu, foi expulsada sen procedemento xudicial, alegando que non tiña dereito a seguir vivindo na casa cando morreu o seu marido.

María Anxos Garmendia pertence á terceira xeración dunha familia que viviu en Bekoborda, pero, do mesmo xeito que ocorreu cos Santos, a familia Jauregi non lles deu opción de comprar a casa. “Dei si, e despois que? Despois, de novo. Casamos e ao tres ou catro anos ofreceu ao seu marido un terreo para construír a nosa casa. Nós compraramos unha vivenda e vendémola pensando que este home nos daría a oportunidade”. Pero, despois de ir a notaríaa, Jauregi botouse atrás.

-Non era posible facer nada. Si un día falaban ao carón, ao outro, o día seguinte, e ao final o seu marido dixo ‘quedas aí, co caserío’. E aí está, case en caída”. Pasaron nove anos desde entón e o caserío no que vivía Garmendia tamén se atopa en moi malas condicións. A hiedra que sobe a parede parece que co tempo vaise a comer todo o edificio. Durante a vida da familia de Garmendia realizáronse moitos traballos na casa, todos eles pagos polo peto dos inquilinos. “Tamén metemos auga no caserío”, explicou. “E a pingueira e o tellado da casa e todo o arranxou o meu marido”.

Déjà vu

Ao caserío Maikinenea limpóuselle a cara porque está en venda, pero a primeira vista nótaselle que ninguén o viviu. Contaba con dous grandes invernadoiros ao seu lado, nos que os inquilinos do caserío vendían os seus produtos ao supermercado Eroski. Do mesmo xeito que os Bekoborenses e os de Sainz., os de Maikinene tamén falaron con Josetxo Jauregi de comprar o caserío. Cóntannos a mesma historia: as tasación chegaron a negociar o prezo. O dono retrocedeu e seguiu indefinidamente. E da mañá á noite, á rúa. Kontsuelo sufriu fai uns dez anos o que agora están a pasar os de San Cigarro: “Respectáronnos mentres vivía a avoa”, explicou desde o outro lado do teléfono. “Pero a avoa morreu e oito días despois empezaron a dicir que tiñamos que saír, ata que nos enviaron”.

Tentaron facer algo en común cos veciños, pero non o conseguiron. “Aínda había tempo, pero a xente non estaba de acordo. Que non debiamos recibir ao avogado, que non sacariamos nada por mal camiño, pero tampouco logramos nada na fortuna. Non puidemos facer nada”. Dixéronlles que debían deixar o caserío limpo, excepto os invernadoiros e todos. “Si queres que che diga a verdade, non podo ir alí”, di Kontsuelo, preguntando si volveu algunha vez para ver como está o caserío. “Saímos como saímos e despois... Non, non fun, ás veces os meus fillos vanse, pero eu non me gusta nada”.

Para os inquilinos destes caseríos xa é tarde. Non volverán ás casas que encheron de vida durante anos. Quizá os propietarios logren vendelos; o peor, terán o destino de Kostone e dentro duns anos será difícil distinguir onde comeza o caserío e onde acaba a vexetación –ver fotos de páxinas anteriores–. Este desastre está a producirse baixo a tutela xudicial, xa que o dereito á propiedade privada prevalece sobre o beneficio que o uso dos edificios e terreos reporta á sociedade. Algo mal, moi mal vai si a familia que creou uns asuntos como o de San Cigarrenea e coidou durante 105 anos o caserío e as súas terras, sométese ao que poida conseguir a mobilización popular, sen ningún tipo de protección. Con todo, Gurutxet non perdeu a esperanza. O caserío Sainzigarrenea é un caserío que vive e quere sobrevivir.