O historiador, un bo profesional, non ten por que considerar como imposibles os acontecementos do pasado, coma se outros acontecementos que sucederon en cada momento fosen imposibles. Precisamente porque o seu papel non é inventar o día seguinte a un día do pasado, e faríao coas lentes de calquera determinismo: a ficción histórica, e dar por bo o pasado para dar por inamovible o presente que ama.

O historiador, o bo profesional, debería investigar cada momento do pasado como o presente da época, como un momento aberto, no que estiveron presentes diferentes actores que poderían actuar de moitas maneiras –malvado, honesto, inxenuo, rápido, covarde, temerario, popular…, en todas as leas…–, e en función diso podería suceder aquel acontecemento ou o outro –aquel día ou aquel futuro–. Como neste presente de hoxe. E digo “suerta(o teu)” intencionadamente, porque o azar non está fóra da historia.

Data de caducidade natural?

Existen bastantes historias referenciais de España, de moito tomo grosos, nos que participan habitualmente os máis prestixiosos catedráticos universitarios, e son tan referenciais, nos que se basean logo os programas de historia e os libros de texto educativos. Pois ben, nunha delas, o historiador habitual fai unha afirmación que non se dixo noutras palabras: que a principios do século XVI a duración do reino de Navarra era unha especie de area “absurda” da Idade Media.

Nas páxinas destas grandes historias podemos atopar xoias admirables. Fun a preguntar, por exemplo, a Javier Zabalo, experto en Navarra de Historia de España, dirixido por Tuñón de Lara, quen nas súas páxinas contestoume así: “Un deles tiña que acabar inevitablemente asimilado [por Francia ou por Castela Aragón] ou, o que é máis axeitado á realidade geo-histórica e sociocultural da monarquía navarra, dividido entre os dous” (non os entrevistados, as palabras que máis fortemente tocaron nos meus oídos, como o farei nas conversacións posteriores). E máis adiante: “Esta conquista foi o final lóxico dun drama que se ía alargando angustiosamente polo menos en dúas xeracións”.

Pregunto tamén a outro experto en Historia de España, dirixido por Menéndez Pidal, especialista en Reis Católicos, Manuel Fernández Álvarez, e dime: “Desde o punto de vista xeográfico, era parte de España [Navarra], e a súa introdución nesta unión política foi a última gran tarefa de Estado de Fernando o Católico”.

Tamén me dirixín a outro, Modesto Lafuente, que se atreveu a escribir outra Historia de España de 29 tomos, e contestoume: “O pequeno reino de Navarra, situado entre Francia e España, o francés nas súas relacións e conexións recentes, pero o español de orixe, pola súa lingua, costumes e localización xeográfica, estaba obrigado pola casualidade a refundilo pronto ou tarde na gran monarquía española. A lei de unidade que había que cumprir…”. E concluíu con aire alegre: “E así [pola conquista de Navarra] terminouse e redondeouse a unidade da gran familia española, que estaba prometida”; ante o mapa da Península Ibérica, o señor Lafuente dirixiuse inmediatamente cara a Portugal, cara a esa xente testaruda que segue desafiando a lei de unidade peninsular, e sen que eu deba preguntarlle nada novo, moi lamentablemente –o lector é libre de decidir o que é lamentable: Lafuente para Lafuente o de Portugal ou para calquera mente o que Lafuente di: “Salvo o reino de Portugal, o desgraciado desmembramiento da coroa castelá seguía sendo independente”. Non é de estrañar que nun ambiente histórico e intelectual como o mencionado Manuel Fernández Álvarez tamén bote, en referencia a Navarra: “Esta tese confírmase unha vez máis: só conquístanse os pobos que queren ser conquistados”.

O destino, o volksgeist español do pobo navarro, a lei histórica, a natureza e evolución dos pobos que a xeografía constitúe… O determinismo está en última instancia na base da filosofía deste tipo de historiadores. Aínda por riba, alguén –unha vez máis Modesto Lafuente– introduce a Providencia no proceso histórico: “Quen move [os pobos]? (…) A Providencia, que, por incomprensión, algúns confunden co fatalismo”. E sabémolo: “Cada individuo, cada familia, cada pobo, cada nación, cada sociedade recibiu a súa misión especial (…) de face á vida universal da humanidade”. Vale, as dúas citas son de mediados do século XIX, alleas aos criterios e métodos historiográficos actuais. Pero teña coidado! En canto á historia de España, Modesto Lafuente foi o creador dun paradigma de gran e longa sombra que estivo vixente até a década de 1980 con algúns matices e adaptacións “máis científicas”, na súa maioría realizadas por Menéndez Pidal. Non hai que dicir que esa paradigma foi asumido polo fundador da Falanxe, José Antonio Primo de Rivera, non percibe o lector o eco de Lafuente na súa definición de “España é unidade de destino no universal”?

Navarra, sen amigos?

Xa non, nas novas historias referenciais non entra a Providencia cando se trata da conquista de Navarra. Pero seguen crendo que é imposible. Coma se detrás estivesen as forzas ocultas da Historia: calquera que sexan as formas de actuar dos actores humanos de cada momento, as augas veríanse forzadas a seguir o seu curso. E en lugar da Providencia, certas condicións históricas, varias liñas de forza, que, segundo dise, indubidablemente conduciron a esta conquista. Así, a Navarra daquela época estaba completamente illada no mundo internacional, inexistente no mosaico dos estados europeos daquela época, sen cabida naquela entrada renacentista da Modernidade. O cheiro do determinismo histórico despréndese destes criterios que, coma se fosen evidentes, acéptanse sen lupa crítica e por inercia.

Navarra non estaba mellor situada ante os expansionistas competitivos das monarquías contiguas para conseguir amigos. Pero Navarra era un estado máis no (deas) concerto dos estados europeos da época. De feito, como non? Navarra estivo presente en todas as cancillerías de Europa, obxecto de negociacións, obxecto de debate: En Francia e Castela, por suposto, pero tamén no Vaticano, Portugal, Venecia, Inglaterra, no Imperio… E si, na pugna entre Francia e Castela, todos os demais actuaron periodicamente a favor do un ou o outro ao redor da peza de Navarra. O Vaticano, finalmente, por Castela, como xa se sabe, pero non pode dicirse que Inglaterra, por exemplo, vexa con bos ollos a última incursión de Fernando o Católico, a invasión: como se sabe, había aliados casteláns e ingleses contra Francia, e os ingleses, acampados nas costas de Gipuzkoa, dispuxéronse a entrar en Guiena, pero Fernando non viu a Francia, e o exército volveuse a casa.

Perdida de Tudela do Douro

Seis anos antes, en 1506, cando o sol queimaba despiadadamente a altiplanicie castelá, Catalina de Navarra I.ak e Juan III.ak, o novo rei de Castela Felipe I.arekin, fillo do emperador alemán, Tudela do Douro, preto da cidade de Valladolid. Grazas a iso, Navarra parecía liberarse do abrazo do oso que até entón Fernando o Católico dera a Navarra. Até entón, o reino vasco estaba no colo dun “protectorado” castelán chamado por José María Lacarra e a maioría dos historiadores. É dicir, tratábase de algo parecido a un abrazo de oso: nos disturbios entre agaramonteses e beaumontanos, co pretexto de que estes últimos quedasen baixo control de Fernando, Castela ocupara en Navarra varias vilas beaumontesas (Larraga, Lerín, Artajona, Pamplona…) como mediación, segundo un tratado asinado en Madrid en 1495. O conde beaumonense de Lerín era expulsado de Navarra, pero, a cambio, Castela entregaba ao conde diñeiro e terras. Ademais, asinaron varios puntos a favor dos casteláns, entre os que se atopaba o feito de que Navarra nunca se aliaría con Francia contra Castela.Máis tarde, en 1500, noutro tratado de Sevilla, Navarra recuperaría aquelas prazas custodiadas polas tropas castelás, a cambio de perdoar aos condes de Lerín e os seus auxiliares e devolverlles os seus cargos e bens, sempre reafirmando a neutralidade do reino navarro, é dicir, cun forte abrazo de oso castelán.

Pois ben, a finais de agosto de 1506, os reis navarros conseguiron librarse desta carga en Tudela do Douro, a través doutro pacto moito máis favorable con Felipe I ‘a Bela’. Naquel momento atopábase disolta a parella de Estado de Castela Aragón, casada polos católicos Fernando e Isabel. De feito, Isabel a Católica, raíña de Castela, morreu a finais de novembro de 1504. O seu sucesor era Juana I ‘Eroa’, casada con Felipe de Habsburgo. Fernando logrou un acordo en Salamanca: a filla Juana, o xenro Felipe e o tres gobernarían xuntos Castela. Pero os problemas xurdiron ao Católico en canto os novos reis chegaron de Borgoña a Castela, é dicir, Fernando non era visto con bos ollos por todos os nobres casteláns e Felipe tamén quería gobernar pola súa conta, de modo que se repetiron dous bandos ao redor da corte, un a favor de Felipe e outro de Fernando. Fernando perdeu a batalla e en xuño de 1506 decidiu regresar á súa Coroa de Aragón, deixando a Castela e casándose con Xermana Foixko, de modo que si desta nova parella nacese algún fillo, o fillo maior tomaría a Coroa de Aragón, rompendo así o xugo entre Castela e Aragón.

Segundo os tratados de Tudela do Douro, entre outros, asinouse a alianza entre Castela e Navarra-Bearne: prestaríanse axuda mutua fronte a calquera invasión dun terceiro e non ofrecerían asilo a ninguén que fuxise dos seus respectivos territorios, punto que levaba directamente ao banqueiro a perder a protección castelá. O pacto recolleu todas as bendicións do emperador Maximiliano e, como di o historiador Álvaro Adot, “a entrada na zona de influencia da Casa de Austria daba garantía ao Estado dos Pireneos de que os seus asuntos quedasen completamente controlados fóra das presións castelás e facilitaba o sostén do Papa e do rei de Inglaterra”. Así, Navarra conseguiu novos amigos para saír do abrazo de oso de Fernando e da presión asfixiante entre Castela-Aragón e Francia.

Sexa como fose, a fortuna ten un papel na historia, e catro semanas despois da firma do tratado, o sol que no verán abrasa a altiplanicie de Castela debeu alargar a súa forza até principios de outono, o que provocou un desastre: Durante a súa estancia en Burgos, Felipe I, deportista de pelota, bebeu auga demasiada fría para refrescar o seu corpo, o contraste provocou febre e morreu en poucos días, o 25 de setembro. Os nobres amigos casteláns de Fernando o Católico aproveitaron esta desgraza para entregar de novo a regencia a Aragón, que previamente fora declarada incapaz e tola por Juana I. E aí terminou a oportunidade ao rei navarro de liberarse de Castela, xa que Fernando, nada máis chegar a Castela, cancelou o pacto de Tudela do Douro.

As bridas do pasado

A partir de aí, xa, si, Navarra tentou percorrer Castela-Aragón e Francia facendo unha “política balanceadora” chamada por José María Lacarra e, por último, tras a invasión do reino vasco por Castela, só Francia foi a súa compañeira, coas condicións e consecuencias que coñecemos.

Reformulando a pregunta inicial: Non é xusto pensar que Navarra tivese outro pasado desde 1506 até hoxe se non morrese como morreu Felipe I?

Non se lle pregunte, por suposto, aos historiadores; pero un historiador, profesional, que é o que sucedeu naquel momento, se as leis da historia obríganlle, si filosóficamente é necesario, fai o mesmo que calquera autor de ficción histórica, que non o historiador, senón o mago, o profeta. Non quero dicir nada contra a ficción histórica, hai obras exemplares neste xénero literario. Pero se un historiador finxe ser un profesional que nos presenta como un único pasado posible o da súa investigación, non nos di algo máis como historiador, que non lle pertence a el, a ninguén, que non lle pertence? Non quere dicirnos que o que herdamos do pasado é inamovible, é un imperativo da Historia e, por tanto, o presente de hoxe, tamén pecho, sen outra posibilidade que a de partir cara a un futuro, abrazado polo pasado?