O encanto dos perfumes... Creo que os cheiros nos conducen ao animal. A min polo menos, aos soños. Aos seus soños de can? E os encantos á fermosura. Xarma, Carpinus betulus, é un das nosas árbores máis descoñecidas. Algúns tamén o chaman haxa fresno. Trátase dunha árbore de Europa fresca, extenso na metade do continente e amante das altas montañas –adóitase dicir que lle gusta vivir por encima dos 600 metros–, penetrouse nos Pireneos no País Vasco. En toda a Península Ibérica os encantos naturais só atopábanse nas Cinco Vilas, na contorna da ermida de San Juan Xar, situada nos terreos comunais de Igantzi, na mesma fronteira con Arantza, e nas pendentes do río Bidasoa. Tamén en Gipuzkoa, coñeceuse a existencia dun bosquecillo de medio centenar de individuos a unha altura aproximada de 200 metros nun mesmo punto do val de Arterreka, en Alegia, o que é peculiar, non se atopa esta especie máis ao sur ou máis ao oeste. Converteuse nunha especie rara que, ao levar até o perigo de extinción, foi declarada Reserva Natural para o mantemento desta reliquia forestal de Navarra en 1987 e no catálogo de Especies Ameazadas da CAPV atópase na lista vermella de “en risco de extinción”. Non é de estrañar, xa que a súa madeira foi apreciada tanto como para o lume para a madeira. En Francia tampouco se vende e ten o 6% dos seus bosques. En Iparralde é un pouco máis coñecido, polo menos máis aló de Uztaritze.

Aínda que hoxe o coñecemos e perdémolo, hai tempo, no Paleolítico Inferior, fai menos de 150.000 anos, o encanto desta terra era moi abundante. Pódese coñecer a partir das probas dos restos de pole das escavacións realizadas en xacementos da época como a cova de Irikaitz en Zestoa.

Trátase de fontes de auga milagrosa que emiten xunto á ermida da cova de San Juan Xar, entre Igantzi e Arantza.
O milagre é que o mesmo encanto siga existindo entre nós. Aínda que só sexa nas proximidades de covas e fosas...