A ‘carta poboa’ de 1383 é a primeira referencia documentada de Urretxu. Antes, os caseríos dispersos ao redor da ermida de Santa Bárbara formaban un barrio, unha especie de anteiglesia. A creación do pobo dotoulles de certa protección e estabilidade, así como dunha serie de dereitos, ademais de aumentar o comercio. Urretxu foi fundada polo rei, e de aí vénlle o seu nome, Vila Real.

Foi deseñado polos propios veciños dentro dos límites do terreo cedido polo rei Urretxu, sendo o centro de forma rectangular, atravesado por dúas rúas principais: Goikokale e Barrenkale, o actual Iparragirre. Fóra dos límites, as rúas Errebala, Areizaga e Nekolalde (proximidades), e o barrio de Santa Bárbara, cabeceira da ermida do mesmo nome, a dous quilómetros do centro urbano. Hoxe en día, esta estrutura medieval pódese ver claramente en Urretxu.

Palacios elegantes

Camiñando polo centro urbano atoparémonos con numerosos edificios significativos; en Goikokala, por exemplo, moitas casas conservan o solar medieval, aínda que os restos de construción máis antigos son do século XVII. A casa Aizpurunea, hoxe Kultur Etxea, que foi reformada fai máis de tres décadas, conserva o aspecto dunha época. Na actualidade, Aizpurune é tamén a sede do coñecido museo de minerais e fósiles de Urretxu, Urrelur.Na
rúa Iparragirre, en Faktoria, Bikario, Galdosenea e Barrenetxea son algúns dos edificios máis emblemáticos. Non podemos deixar de mencionar o palacio de Curral-Ipeñarrieta, actual Concello. Trátase dun edificio espectacular, cun muro frontal de pedra calcaria rosa, que alberga nas súas salas interiores varios cadros, a maioría retratos de persoas históricas que deron nome a algunhas rúas de Urretxu, entre elas o gran Iparragirre. Tamén son reseñables os edificios que merecen unha visita obrigada a casa Areizaga Jauregi e o palacio de Ipeñarrieta, próximo á ermida de Santa Bárbara, o máis emblemático de Urretxu. Ademais da igrexa de San Martín de Tours, por suposto.

Cinco séculos de imaxes

A igrexa de San Martín de Tours foi construída a finais do século XV. Consta de tres naves e nun principio asemellábase á ermida da Virxe da Antiga de Zumarraga. Varias das remodelacións que sufriu ao longo dos séculos déronlle un aspecto actual.A súa
localización confírelle certa grandeza: atópase entre as dúas rúas principais, ocupando un gran espazo. A súa proximidade aos muros do casco daríalle, nunha época, a aparencia dun castelo medieval, xa que a torre sería visible de lonxe. Durante a ausencia do Concello, conserváronse na Igrexa os documentos e o selo da vila, así como as armas e outros bens patrimoniais. Alí celebrábanse tamén reunións e outras celebracións.

As vigas do interior da igrexa son de pedra, pero non todas: as do centro son de madeira. Precisamente neste límite, o coro en forma de Ou que nos primeiros tempos dirixíase desde o interior da igrexa até o altar, descansaba. O coro retirouse. Si mantívose, estariamos ante un templo moi parecido á ermida da Antiga de Zumarraga. As portas da igrexa, tanto a principal como a traseira, carecen de adornos peculiares, e seguramente é esa sinxeleza a que lles dá beleza. Toda a estrutura do teito é de madeira e garda similitudes coa de Antioco, ou polo menos nun principio, xa que posteriormente sufriu transformacións. O teito de madeira ten dúas vertentes e unha estrutura complexa formada por unha chea de táboas, coma se fose o casco dun barco. Posta ao revés, por suposto.

Que, Urretxu aquilo de Zumarraga

Na segunda metade do século XVI a igrexa foi remodelada polo mestre do pobo Juan de Lizarazu. Até entón, a igrexa de Urretxu era moi parecida ás igrexas doutros pobos da contorna (Antio, Ezkio, Itsaso, Astigarraga e quizais tamén Legazpi). Ao ser o modelo o mesmo, non había desprezo entre eles.

Con todo, naquela época, Zumarraga propúxose construír unha nova igrexa no núcleo urbano, adaptada aos novos tempos, e Urretxu, vendo isto, transformou a súa, encabezada por Juan de Lizarazu. Os recursos, con todo, eran escasos e a transformación foi mediocre. Pedíronlle moito a Lizarazu e non lle ofreceron moito a cambio. A liberdade de facer o que quixese quizá fose unha das razóns para aceptar o encargo. O feito de ser fillo de pobo tamén tiña que ver. Vellas historias.