Dixéchesme primeiro de nada que viviras unha época difícil. Moitas mortes acumuláronseche en casa en moi pouco tempo, a fe axudouche.

Son moi crente, non creo máis que a medias nos sacerdotes, pero creo firmemente en Deus. Independentemente do que fixo a Igrexa durante a guerra, sei que algún día serán xulgados e xulgarán duramente neste mundo ou no outro. A Igrexa non me quitará a fe. Cando vou a misa non vou escoitar ao sacerdote que pronuncia a misa, senón porque Deus estableceu a eucaristía. Xa dixen, nin polos sacerdotes, nin pola Igrexa, porque cada vez me custa máis aceptar esa institución. En canto á fe, son como o meu pai. O meu pai viunos vermellos, tívoos en campos de concentración, atopounos preso en Pamplona… Despois da guerra, foi posto en parálise cando foi operado no hospital militar de Pamplona. Claro que era iso o que lle operou! Un cirurxián! Máis dun quedouse paralítico, despois de romper a medula espiñal cun punzón. Un canalla, en verdade, aquel cirurxián. O meu pai inválido para sempre. Con todo, dicía: "Non creo en Deus do ceo, senón na Virxe! Por tézalas vermellas, non me pidas que crea en ninguén!”. Vira as caras vermellas e negras!

O teu pai viu os vermellos e os negros, ti tamén sufriches…

Si. Logo te dás conta do que pasa á túa ao redor. Estudei nun colexio da Falanxe, en Pamplona, en Santa María a Real. En tempos dos asuntos sociais, os vermellos eran vermellos, feos, corpulentos, pecoso como o liño. Eu tiña 8 anos, sabía que o meu pai e a miña nai eran de cor vermella, pero non eran nin feos nin malos. A miña nai era modista, viña moita xente á súa casa, apreciábano. Cando estabamos no colexio, as monxas comportábanse dun modo moi diferente a como eramos fillas dos vermellos, e coas outras, das fillas dos que apertaban o gatillo. No mesmo colexio, pola noite, nos grandes dormitorios, onde se retiraban as monxas custodias, adoitabamos conversar as fillas dos vermellos, raparigas! E atormentabámonos en historias confusas dos nosos pobos, dos nosos fogares, das nosas historias persoais. Alí estabamos todos os pobos da Ribeira: Valtierra, Pitillas, Cáseda, Falces, Peralta, Arguedas, Villafranca, Marcilla… Tiñamos o camiño de librarnos.

Contabádesvos o que ouvirades en casa. En moitas casas non se contou nada, nas súas si.

Contar? O meu pai tamén me cantaba Internacional! Máis que un canto de guerra! Contábase no noso. Como era o noso pai paralítico, pasaba o tempo en casa. A miña nai, que era costurera, tamén estaba en casa, e a xente viña a casa. E charlaban, e nós escoitabamos, ata que por fin nos puxemos a preguntar. Era o rexeitamento contra a Igrexa. Malas conversacións con algúns sacerdotes! Non o entendiamos e preguntabamos. E contestábannos. Viñan á nosa casa moitas mulleres, e en máis dunha ocasión choraban de rabia. Tamén nos viñan moitos parentes. En efecto, tanto na familia do meu pai como na da miña nai, fusilarámolos na guerra. Como non ían falar del? En caso de forza maior. Con todo, é certo que nalgunhas casas contábano e noutro non. Son maneiras de actuar, cada unha ten as súas. Entre nós, mamá non dicía nada.

A túa avoa, a nai da túa nai, era Filomena.

Si. Unha vez díxenlle á miña nai: “Que di Amatxo da guerra?”, “a miña avoa non fala diso máis que comigo, cando somos os dous sós. E cando falamos diso, a miña avoa chora”. Dicía: "Cabróns! Quitástesme un fillo tan doce!”. Por outra banda, a miña nai tiña unha irmá, máis nova, que lle cortaron o pelo de fondo durante a guerra. A nosa tía, acompañada de fillas “de bo pai”, tentaban non dicir nada diante dela cando estaba cos seus amigos. A tía non gardaba nada no seu interior. -Si tiña algo que dicir-dixo-.

Dixeches “fillas de bo pai”. Nunha, familias “de bo pai”; na outra, vermellas, perseguidas. Algunhas familias tamén foron especialmente castigadas.

Si, diso deime conta de que estaba a escribir o libro. Foron en busca dunha familia dese tipo, porque eran socialistas, ou membros da UXT, ou o que fóra. Fusilados, cortados o pelo, encarcerados… Foron castigados por toda a familia. No momento en que ían disparar contra o seu tío, a súa avoa, Filomena, colocouse diante das escopetas. A nai estaba no balcón, mirando, e viuno todo. A nosa nai comezou a gritar, así como outro barrio. Entón, o practicante do pobo –o requeté, con todo– parou fronte a el. E, por fortuna!, negouse a matar a ninguén. “Volvede á vosa casa antes de que ocorra algo peor”. E así. E á que ía disparar, un miserable sanguinario, ordenoulle que se fose. O outro traballo que tivo aquel practicante, aquel miserable canalla, a quen se lle meteu na cabeza que todas as mulleres ás que cortaran o pelo íanas a lavar en Nadal. O practicante impediu esta sangría.

Somos en 1936, época de guerra.

Si. E as autoridades de entón! Quizá non mataron a ninguén, pero non me importa, pois os outros mandaron que o matasen. Para min é o mesmo. Unha das miñas tías dixo sobre aqueles dignatarios: “Eran miserables!”. Non perdoo: "Márchese, miserables! Tiñan diñeiro, corrixíano todo. Pobres? Nin moito menos!”.

No libro non menciona vostede o nome de verdugo, de mala gana.

Si. Só puxen no papel os nomes que aparecen nos documentos oficiais: na comisión de guerra, na comisión de carlistas, no pleno da época… Só os seus nomes. Pola contra, non puxen nome aos verdugos de Peralta, porque moitos deles casaron cos fillos dos fusilados. Como dicían os nosos pais, “os fillos de ninguén non teñen culpa das perfidias dos pais”. Niso estou. É máis, hai dous fillos que teñen fusilados na súa familia e vostede é de Forza Nova! En 1981, para un rate, montouse unha enorme montaxe, e por sorte alí estaban unha da dereita e outra da esquerda, que paralizou a loita. Direiche: eran dúas mozas que levaban un chip coa ikurriña no reloxo da boneca. Estes de Forza Nova quixeron ir e quitarlles as ikurriñas e, o que é evidente, rabuñáronlles e lles rasgaron a pel. Ocorreu na praza do pobo, aquí en Peralta, e aqueles de Forza Nova tamén sacaron pistolas. Se o seu avó levantase a cabeza, deulles grandes paus.

Que sucedeu en 1978 ao ler no xornal a noticia de Marcilla? “Homenaxe a 38 persoas fusiladas en tempos de guerra”, dicía a noticia.

Agora non recibo periódicos, pero entón si. Afacía ler á noitiña. Lin o de Marcilla e lino dez veces. Entraron na cama e, naturalmente, non puideron dominar o soño. Eu quixen facer o que fixeron en Marcilla en Peralta. Fíxeno. Houbo unha gran unidade ao redor diso no noso pobo. Foi unha persoa, pai e sogro fusilados, quen nos respondeu: “Nin sequera coñecinos!”. E non contribuíra a máis nada que con diñeiro. Outra muller renunciou tamén ao noso traballo. Era viúva, casada por segunda vez: o seu pai, o seu irmán, o seu esposo -o tres asasinados á vez- e outro irmán asasinado no Ebro. Tiña catro mortos! Sabiamos que estaban enterrados preto de Carrascal, pero nada máis. Aquela muller non dera permiso para desenterrar a ninguén. Dixo que sabía onde estaban enterrados, pero que non nolo diría. “Aínda que vostede non nolo diga, nós atoparémonolo/atoparémosnolo tranquilos”, respóndenos. “Se os atopades, deixade un”, díxonos. “Que? Nin se che ocorra. Con ou sen o teu consentimento, sacaremos todos da mesma maneira. Tes tres fillos, e aínda que ti non queiras, estou seguro de que eles queren que saia todo o mundo!”. Por fin, cando se celebrou o enterro, escribinlle en ton cru: “Os teus fillos levan sangue dos mortos nas veas. É a túa obrigación informarlles”. E comunicoullo, e acudiron ao enterro. Polo demais, en Peralta non se mostrou en contra de que os fusilados sexan exhumados.

Gran unidade entre as vítimas, salvo excepcións. Como llo tomaron os que foron verdugos ou os seus sucesores?

Debía todo, pero para empezar hai que dicir que todos os asasinos fóronse deste mundo. Están todos mortos. Nos seus pés, en cambio, hai de todo. Hai algúns que volverían facer o primeiro. A outra vez unha rapariga díxome: "Mirade, Josefina! Se soubeses o que quero. Levaríaos á porta do cemiterio e preguntaríalles que farían eles se non soubesen onde teñen enterrado ao seu pai ou á súa nai”. Si, si, pardiez! Con todo, vivimos bastante ben o un co outro no pobo. Hai bastante bo ambiente, sobre todo desde que os asasinos desapareceron.

Xa fixeches o libro, fixéronse os monumentos conmemorativos dos fusilados e desaparecidos, fíxose a lei… Terminouse a “Operación retorno”?

Non, non terminou, e o tempo pasará antes do seu fin. En Navarra tivemos tanta sorte, porque nos reunimos moitos pobos, e non puideron facer nada contra nós. Como no Korellan. Se puidesen pegáronnos, pero eramos máis de 3.000 persoas na manifestación.