Cando en 1893 publicou a súa tese doutoral sobre a conquista de Navarra, o occitano Prosper Marie Boissonnade non crería que a obra fóra aínda unha das principais referencias entre os historiadores. Foi profesor da Universidade de Poitiers e en 1891 recibiu unha bolsa para investigar a historia medieval de España. Abordou o tema de Navarra, chamado seguramente polo aire da mocidade pirenaica –naceu no pequeno pobo de Réquista, no actual departamento de Midi-Pyrénées–.

Para escribir Histoire da réunion da Navarre à a Castille, traballou nos arquivos de Simancas e Navarra e a través de fontes de primeira man elaborou unha historia equilibrada, seguindo o positivismo que había no boga en Francia. Tamén era economista e, en consecuencia, non se desorientó no social. Algunhas das hipóteses do seu traballo quedaron obsoletas, pero non perdeu valor. A súa principal achega? Facer fincapé en que a conquista de Navarra estaba totalmente ligada ao contexto político europeo. Para moitos, esta é a obra académica fundacional sobre a conquista de Navarra.

En 1956 a editorial Ekin publicou en Buenos Aires a súa edición en castelán. A obra foi traducida por Tomás Yoldi, ao parecer por orde de Arturo Campión. En 1981 a editorial Mintzoa reeditou a tradución. Tanto un como outro teñen cambios importantes si fixámonos no orixinal. En 2005 o Instituto Príncipe de Viana publicou unha nova tradución ao castelán. O texto seguinte foi traducido ao euskera desde facsímil publicado en Xenebra en 1975. A obra completa pode consultarse na biblioteca numérica Gallica de Bibliothèque Nationale de France, na seguinte dirección: http://bit.ly/ILATtf.

“Fernando estaba preparado para o xogo. Máis que nunca, decidira manter Navarra, mandáballe a razón de estado, e pensaba que tiña os dereitos suficientes para a usurpación. (...)

A desaparición do pequeno reino pirenaico, que existira durante moito tempo, foi unha consecuencia ineludible dos cambios producidos en Europa nos comezos dos tempos modernos. (…) Os reis de Navarra, cuxa independencia estaba ameazada polo conflito entre as dúas grandes potencias europeas, non puideron desviar o perigo. (…) Todo parecía destinado a esa perda irreparable; a Santa Sé, amable servidor das ambicións españolas, apoiou o espolio cunha sentenza de excomunión. (…) Navarra quedou definitivamente en mans dos vencedores. E aceptou facilmente o seu destino. Neste reino separado polos partidos, destruído pola anarquía, a idea da patria non existía aínda; a dinastía Foix-Albret non tivo tempo de arraigarse profundamente. Os navarros, sobre todo atados ás súas liberdades locais, sometéronse aos seus propios privilexios, tras unha breve resistencia, á lei do máis forte.”