Manex Goihenetxe perdeu a vida na montaña coa súa obra inacabada. Nacido en Ezterenzubi, licenciouse en Historia pola Universidade Pública de Toulouse en 1969 e se doctoró en 1984 en Pau. Foi profesor de secundaria e de universidade. Pero non só iso. Goihenetxe foi político –un dos fundadores do movemento Enbata e do partido EHAS–, membro correspondente de Euskaltzaindia, director da UEU, secretario da asociación Ikas, traballador de SEASKA… Non se poden entender as súas investigacións da historia sen ese camiño.

Jean Luís Davant escribiu na súa biografía para a colección Bidegileak, que os primeiros traballos de historia de Goihenetxe foron “panfletos”, máis que de rigor, con boas intencións. Tratábase da década de 1970 e o seu obxectivo era denunciar a colonización francesa. Máis tarde, con experiencia nos erros do pasado, comezou a traballar a historia documentada e crítica, defendeu o nacionalismo desa maneira, e antes de nada dar conta de que foron e son moitas as Euskal Herria.

A súa intención é facer unha historia para todo o País Vasco e o resultado é a colección Histoire Générale du Pays Basque, composta por cinco volumes entre 1998 e 2005, que deixou o último tomo sen terminar, da man de Elkar. O mesmo grupo editorial publicou en 2005 unha versión en castelán, pero non en eúscaro. O terceiro volume da colección recolle os da conquista, tanto da Alta Navarra como da Baixa Navarra.

“Os historiadores destacan que ao día seguinte da conquista Fernando o Católico tivo moito coidado de respectar os costumes e os costumes, así como o propio Foro de Navarra, así como as súas principais institucións (Consello Real, Cortes, Cortes…), rexeitando a palabra anexión. Pero esta política foi posible porque Navarra non contaba con apoio militar tras a destrución dos seus castelos. É certo que as institucións navarras non desapareceron, que foron reforzadas, pero baixo unha hispanización planificada e eficaz, até o punto de controlar e integrar ás elites navarras na monarquía española e dentro do seu imperio. (…)

A partir da segunda metade do século XVI, diversos factores causaron a ruptura entre a Alta e a Baixa Navarra, destacando a consolidación militar, diplomática e territorial levada a cabo por Francia e España, política consagrada polo Edicto da Unión (1620) e o Tratado dos Pireneos (1659) 16. (…)

A partir de aí, Henrike IV.arekin, a escritura da historia quedou en mans dun navarrismo derivado ao servizo dos intereses da monarquía francesa. E na Alta Navarra a ideoloxía imperialista Karlos I.aren e Felipe II.aren tivo éxito; a morte nos primeiros anos da conquista, o cárcere e as intensas forzas da sociedade que sobreviviron ao exilio, enmarcáronse dentro da dinámica castelá a favor da unidade. Nunha España convertida na primeira potencia de Europa, Navarra mantivo ao vicerrei, converteuse nunha regencia, nunha especie de colonia e dominio español: non era un reino, senón unha regencia”.