Os amamos tanto, educámolos entre algodón, no prado máis longo que existe. Iso é o que lles demos. Anticipámonos ás súas necesidades antes de que eles percíbano. Sempre nos acompañaron, acompañantes, guías, solucionadores de problemas. Non quixemos cargar demasiado sobre os seus ombreiros. Non quixemos velos sufrir. Non quixemos perdelos.

Tanto quixemos, que preferimos velos alzados sobre as paredes, que erguidos sobre o muro, pegando carteis. Preferiría estar nas baixas xogando coa play-station a prender lume aos caixeiros na rúa. Fixemos todo o posible para que o eúscaro –o pobo, a patria, o que sexa– non tivese prezo para eles. En calquera caso, para que as nosas únicas visitas fosen aos Erasmuscos, a Vilna, á Cohimbra, a Heildelberg, e non ao Salto do Negro, a Porto, a Fresnes. Traballamos activamente desactivando o seu valor. Utilizamos todos os medios para apartar ás nosas crías dos aspectos perigosos da vida.

Si, é verdade. Non todo foi o noso mérito. Non todo foi culpa nosa. Moito non necesitábana en exceso. O sistema de ensino creado por Guhaurek tamén ten os seus buracos, os seus cadáveres, levantados no interior do armario. Máis dunha persoa que saíu das nosas aulas, tanto sacerdotes como, ao mesmo tempo, odiando o eúscaro, sexa o pobo, a patria. Sen tales resentimentos, outros se nos escaparon en silencio. Vento. Quen arroxaría a primeira pedra? Non é para todos ser marxinal. Marxinal. Excluínte.

O esforzo non foi corrupto. A maioría deles saíron da masacre despois da era da loita armada. Só uns poucos –e máis do que se quixo– non coñeceron a tortura, o cárcere, o exilio, a derrota. Aínda menos, e máis facilmente do que se quere, teñen as mans manchadas de sangue.

Mírenos. Case todos son novos correntes. Bo, non tan normais. Ola, e adeus. E a súa indumentaria é algo diferente. E a maioría escoitan outro tipo de música. Tamén se lles curará co tempo. Polo demais, son como os outros. Os máis novos se emborrachan, se drogan, tocan a pel, fan oracións cegadas a pantallas pequenas e grandes e a maioría aprenden algo. Os maiores, pola súa banda, se emborrachan, se drogan, tocan a pel, fan oracións cegadas a pantallas pequenas e grandes e, na súa maioría, están en paro. Como as outras. Tan pasivos como os outros, tan pouco creadores como os outros, tan lentos como os outros. Á espera de que se solucionen os seus problemas, como os demais.

Non quixemos ideologizar demasiado, temendo que se tratase dunha cela. Pegámoslles o furor da organización, pensando que se converterían en asasinos. Cortámoslles as ás da creatividade para que os seus soños non se convertan nun pesadelo común. Agora, vai falarlles da súa responsabilidade histórica como xeración e da necesidade de deixar unha pegada, polo menos un rastro. Nin sequera saberán de que está a falar.

Din que as cousas cambian. Din que estamos nun novo tempo. Benvidos ao cambio. Benvidos á nova era. Necesitámolo.

Non sei si en Bilbao ou en San Sebastián. Non sei si en Vitoria ou en Baiona. No meu lugar de residencia, corenta anos de homes e mulleres crus rexuvenecen as nosas reunións e conferencias, rexuvenecen o confort e a audiencia dos nosos medios, rexuvenecen os nosos grupos de lectores e deslectores. Non hai ningunha nova xeración reclamando quenda. Nos recunchos non se ouve o balbordo dos rebeldes que nos van a dar patadas nos nosos altares. Estamos en vésperas de xubilarnos e non vemos a ninguén, ás nosas costas.