En 1492 o rei de España expulsou aos xudeus a Portugal. Seis anos máis tarde, a raíña de Lusitania, coa mesma resolución, fíxose católica pola forza, é dicir, as liñas Marranes e Conversos, e obrigoulles a competir nos países do norte hospitalario. Os israelís enraizáronse especialmente en Álava e Navarra desde o século X no País Vasco. As comunidades de Tudela ou Pamplona pagaban os gravísimos impostos de Pecha. En Balmaseda tamén se atopaba un grupo. Ademais da furia da Inquisición, ocasionalmente podían soportar os pogromas como o asasinato de 10.000 xudeus en Estella e a Ribeira en 1328. O pensador Ha Levi e o camiñante Benjamín de Tudela eran membros da cultura navarra. En 1994 o Goberno de Navarra publicou este libro ilustrativo en tres idiomas, Xabier Kintana en eúscaro.

No século XV, os sefaradas xudeus comezaron a asentarse en Baiona, estendéndose até Peirorade, Bastida e Bidaxun, testemuñas dos tocantes cemiterios que hoxe se admiran en cada cidade. Nos ribazos do pobo podemos ver as pedras grises, lisas e humildemente recostadas sobre a herba, os apelidos, as fragrantes recollido dos lugares, incítannos ao silencio. Coma se fósemos en Viena, en Frankfurt ou na Judische Friedhof de Berlín. Mestúranse o orgullo, o medo e o duelo, imaxes de varios holocaustos que lembran que os seres vivos poden volverse tolos de intolerancia se os políticos seguen estigmatizando a fe dos nosos amigos protestantes. Os xudeus foran durante moito tempo excluídos do homo sacer de que fala o inspector Zizek. A lenda dos israelís no País Vasco Norte non era tan dura, aínda que durante séculos se devoraron serpes de prohibición e de humillación.

A partir de 1536, os xudeus instaláronse nas proximidades da rúa Maubec, no barrio de Espírito Santo. Os coñecidos comerciantes portugueses trouxeron chocolate e tabaco. O nome xudeu apareceu por primeira vez nos papeis de Baiona en 1614 para o Espírito Santo. Até entón practicaban o rito ao abrigo das casas particulares con mivé e mantiñan boas relacións cos sacerdotes da parroquia de Santesteban. Eles deixáronlles fondos para a construción da sinagoga e o cemiterio no alto de Maubec, e máis tarde na zona que agora se estende, á sombra do ZUP. A desviación do río Aturri facía que os xudeus de Baiona fixésense máis cómodos coas diásporas de España, Portugal e Amsterdam, intercambiando teas, peixes, aceite de oliva e chocolate. Os documentos fan fincapé en que os tratantes cristiáns e xudeus coordinábanse perfectamente. Era, naquel espírito santo, a pequena Xerusalén na beira do Adour.

Pero non era unha situación do todo ideal. No século XVIII os notarios de Baiona negaron aos donos das tendas xudías o arraigamento na cidade acusándolles de contaminar unha limpeza tan relixiosa como unha inxusta concorrencia. A produción de chocolate e tabaco non necesitaba máis que dos católicos. Por outra banda, pola noite, castigábase cunha multa e unha pena de cárcere, non podendo atascar a ponte, atopando ao israelí en Baiona. Cara a 1760 contábanse 3.000 xudeus en Espírito Santo. As bandadas de Bidaxun e Labastida se desmoronaban polo momento, porque a xente prefería a cidade e a cidadanía. Quedan os apelidos de orixe portuguesa das pedras: Cos violíns Azoulai, Dalmeyda, Furtado, Nunes, Abraham, Esther, Jakob ou Rebecca. Con todo, despois de dous ou tres xeracións, os nomes de cristiáns foron abandonados noutro tempo para seguir o costume.

A pegada da memoria

En 2004 a xornalista Anne-Marie Galé publicou un fascinante documental de 52 minutos sobre a historia dos xudeus en Iparralde. Salvo os espectaculares tesouros da Sala Especial da Sinagoga, o Cemiterio e o Centro Vasco que se poden visitar nas Tardes da Bondade, aquí case se borrou a memoria. Nos libros apenas se menciona a fértil veciñanza de cinco ou seis séculos. O tema é de gran interese para descubrir o cemiterio que se abre ao castelo nun penso de Bidaxune ou para chegar ao campo onde se descansan as laxas escavando nas rúas da Bastida de estilo navarro. Está claro que a procura das pegadas desta historia é unha profunda procura nun mesmo.

A casa señorial de Bidaxune gozou da soberanía nos límites do reino de Navarra desde 1570 até case a véspera da revolución francesa. Os Agaramontes facilitaron aos comerciantes portugueses a cama e en 1665 a apertura do cemiterio. Utilizouse ata que os xudeus do Bidaxune dispersáronse. Aparecen ao redor dun centenar de laxas. Aproveitando a mesma sombra política, os xudeus permaneceron en Labastida durante douscentos anos. O escrito máis antigo do cemiterio data de 1620 e o máis recente de 1785. Os días de morte son tallados segundo o calendario hebreo. O cemiterio de Labastida, do mesmo xeito que o de Bidaxun, xa está en posesión do Consistorio de Baiona. Non esquezamos que en 1904 Lazare Poliakov fixo levantar a sinagoga en Biarritz. O gran rabino de Baiona, Emil Levy, fixo o discurso da primeira. Ademais de albergar torah redonda, Baiona xestiona a sinagoga que hoxe se renova. En Biarritz, o rito era e é como a medias, ashkenaze e sefarada. O arco sacro e parte dos mobles procedían da venda da sinagoga de Peirorad en 1898.

Sinagoga de Baiona

No número 35 da rúa Maubec construíuse en 1837 un templo que reuniría os oratorios e os mivés dispersados nos patios de casas particulares. Con todo, os xudeus do País Vasco tiñan un ritual especial, sobre todo, polos seus múltiples e variadas procedencias. Os xudeus de Baiona, xunto cos de Bordeus, eran os primeiros en obter a cidadanía francesa na Revolución de 1789. Os comerciantes portugueses cruzaron o Adour e instaláronse entón na cidade, mentres a Bolsa de Baiona situábase na praza do Cinco Cantóns. Furtado, Pereire, Dá Silva, Salzedo, etc., eran os promotores da vida económica e política do século XIX. Isaac Pereire entregou diñeiro para facer chegar o tren a Baiona e cando Furtado era alcalde, o Espírito Santo converteuse en barrio de Baiona, derrubando a monumental ponte de pedra sobre o Adour. Os xudeus seguían así en Maubec, preto da fonte da praza da República e nas beirarrúas da rúa Jean d'Amou.

Eran banqueiros experimentados. A Jules Gomes & Cie, por exemplo, tiña un trato con clientes de todo o sur de Francia, así como de España e Portugal, redondeando as redes anteriores ao éxodo. Salzzo cruzaba con frecuencia ao rico Urkijo de Bilbao. Personaxes famosos saíron de Baiona: A familia de René Cassin e Mendes France, presidente do Consello, obtivo o Premio Nobel da Paz en 1968. Quizá valese lembrar que Aviron era un dos fundadores máis importantes do Bayonnais, o Tavares da mansión Marquisat que se apoia na rúa Jean d’Amou.

Profanación nazi

O século XX tamén foi duro para os xudeus de Euskal Herria. As cantidades, do mesmo xeito que os negocios dos banqueiros, decreceron, limitándose os comerciantes ás transaccións veciñas. Na véspera da Segunda Guerra Mundial, Baiona contaba con 1.000 xudeus a bordo. Moitas familias foron enviadas a Pau, na zona libre da chegada dos AlemanĂos. O Goberno de Petáin espiunos de dereitos pero por parte dos bayoneses non sufriron actos violentos de antisemitismo, salvo excepcións. Os nazis profanaron a sinagoga e empregárona como un cortello. No cemiterio debuxáronse esvásticas. As riquezas rituais da sinagoga ocultáronse no Centro Vasco. Están a disposición de quen o desexe. O medo e a vergoña dos que pasaban a ponte do Espírito Santo no peito da estrela amarela é aínda motivo de referencia.

As deportaciones e as guerras comezaron a conformar un grupo de pecados a partir de 1962, os xudeus de Alxeria e Marrocos. Máis pacíficamente celebran na sinagoga shabbat, vodas e demais celebracións. E os sábados, en Maubec, podemos despedir ao rabino de Baiona co kippa na cabeza...