Comezastes o pallaso en 1972.

Non temos por que queixarnos. Adiviñarámolo. Era unha época de moito movemento. A mellor época de Ez Dok Amairu, o grupo de Monicreques, o teatro, o cine… O eúscaro batua a lume vivo… Ademais, a xente que perdera a guerra, que estaba completamente esnaquizada, e os mozos, que a romperon coa xeración anterior. Niso fomos bastante ingratos, eran grandes nomes da nosa cultura, pero quedaron marxinados. Un Nemesio Etxaniz! A nosa relación con el. Houbo un triste final. Manuel Lekuona eta! É unha mágoa que se marxinen así a persoas que se mereceron tanto. Trátase, naturalmente, de hoxe. Entón, as cousas víanse doutro xeito.

Asociación Kresala.

Eramos e somos socios de Kresala. E, en certa medida, tamén fundadora, xa que somos dos primeiros socios da asociación. A cultura vasca estaba en ebulición, e Kresala estaba presente, alí cocéronse varias ideas, e outras actividades. Si non fose Kresala, quizá tampouco nós chegásemos. Quen sabe. O salitre reuníanos a traballar; Semanas culturais chamadas Haerrikada e. Tomamos o nome daquela frase de Axular: “Á pedra que circula non se lle atan brións”. As semanas de cultura adoitaban ser quincenas e tres semanas. Sucedían accidentes tremendos. [Lluís Maria] Tamén trouxemos ao famoso sacerdote Xirinachs. Coa policía sempre hai leas. A asociación non era política en si mesma, pero dábannos moita leña. Nós eramos novos, preocupábanos, comprometiámonos… Pero eramos independentes, non tiñamos nada que ver cos partidos políticos. Non eramos políticos, pero tampouco eramos apolíticos!

Paco Etxebeste.

Estaba a piques de ser ordenado sacerdote. Tamén era socio de Kresala e un saltsero. E amigos dos amigos. No seo de Kresala, queriamos facer algún evento infantil, xa que non había nin en eúscaro nin en castelán. Ocorréusenos que facer e que inventar aos pallasos. Ao parecer, o pallaso estaba feito no seminario Pako Etxebeste e pedímoslle axuda. E tróuxonos guións, deixounos algúns para vestirnos… Pako era un artista puro, terrible. Cando algún de nós enfermaba, non tiñamos máis que chamarlle. Facía marabilloso o pallaso. Naqueles tempos eramos Kixki, Mixki e Kaxkamelon, e Pako ía facer o dun e o doutro sen ningunha dificultade.

Guións.

Tiñamos uns sketches que nos deu Pako Etxebeste. Outros, de Perico e Canoto, eran Txema Zubia e Jaime Zurbano. Como estaban en castelán, nós traducímolas e adaptámolas á nosa maneira. E aínda facemos algunha delas. Temos os sketches máis clásicos. Por suposto, tamén o faciamos de nós: chistes, etc. E, con todo, o 50% era improvisado. Por iso foi mudo en Kaxkamelo, por iso é mudo en Txiribito: máis fácil improvisar dous que improvisar a tres persoas.

Comezastes dun pobo a outro.

A semana cultural de Kresala celebrábase normalmente no mes de marzo. Nós encargámonos da actividade infantil. E fixemos pallasos, unha pequena representación teatral, chocolatada… Festa infantil completa. A festa infantil contou con gran afluencia de público. Entre os que viron aquela primeira sesión, atopábanse un matrimonio da ikastola de Aiete. Pedíronnos que fixésemos a mesma sesión en Kresala na ikastola de Aiete. Nós listos. Dixémoslles que fariamos todo o que non fixésemos a comida do chocolate. A seguinte sesión fixémola na homenaxe a Joxemiel Barandiaran, en Ataun. Veunos Pako Etxebeste, dicíndonos que nos ofrecésemos para a sesión. O propio Barandiaran tamén tiña capacidade de pallaso. Cando estaban no seminario de Vitoria, os domingos pola tarde, puñan as películas mudas e el púñalles a voz, facían os efectos… Era moi bo, a xente ría. En Ataun reuniuse un gran número de persoas de sete municipios vascos. Entre eles, os que se marcharon de Ondarroa. A ver si ese mesmo ano puidésemos facer un programa nas festas do pobo. Nós si. E fómonos. Fixemos a función de teatro e a de pallasos. Alí coñecemos a Manolo e Enkarni Genua no monicreque. O ensaio estivo completo. Até entón, nas festas vascas e similares organizábanse os días para os nenos, pero nelas todo era “nenos txistularis”, “nenos e nenas danzantes”… Eran actuacións de nenos e nenas, para os pais e non para os nenos. Despois de facelo en Ondarroa, Xabier Gereño fíxonos caso para facer o programa no teatro Santiago Apóstol. Cantantes, bailaríns e nós. Alí fixéronnos por primeira vez o cartel en eúscaro e castelán: “Por primeira vez en Bilbao, pallasos en eúscaro”, e o noso debuxo feito por alguén dunha fotografía. Así, empezamos dun lado a outro e non sabemos si non é unha portada, a nosa, na revista Zeruko Argia. De aí coñeceunos moita xente. Nós, entre nós, criamos que alguén nos vería e eles tamén se converterían en pallasos. Non nos viamos a nós mesmos como pallasos. De 1972 a 1985, realizamos máis de trescentas representacións aquí e alá. Unhas trinta sesións ao ano. Non había ningunha compañía de teatro capaz de facer tantos números. O grupo de marionetas, e nós, Kixki, Mixki e Kaxkamelon, estabamos na rúa.

Tivestes que sacar o permiso de pallaso.

Agustin Zapiain ‘Pello Kirten’ díxonos que conviña. El tamén ía dun pobo a outro e sacara o permiso, no sindicato vertical. Ademais, Miguel Miralles, fundador da fanfarria Os Pomposhos, estaba no xurado de autorización. A policía detíñanos nos controis, viñan controlar as nosas actuacións en calquera momento. Cando mataron a Carrero Branco, tiñamos sesión en Bergara. Á volta da vista, sobre a Descarga, o control da Garda Civil. Paráronnos, abríronnos o baúl dos trastes, vimos unha carabina de xoguete… “E isto?”, “vimos de facer a función de pallaso”, “cres que hoxe temos un día para facer o pallaso? A última vez!”. En Bizkaia, en cambio, pedíannos permiso e un guión. Niso axudounos Xabier Gereño: nós preparamos un pouco de guións, Xabier deulle certa aparencia, presentouse en eúscaro e castelán no goberno civil, pedírono e déronlle o seu visto e prace cun selo. Así, cando viñan preguntándonos que tiñamos que facer no programa por aquí ou por alá, tiñamos eses guións aceptados, aínda que non sabiamos nin unha soa palabra do que iamos facer no programa. Como tamén tiñamos o cartón do sindicato vertical, con arco e frechas, estabamos libres ante a policía. Tiñamos pasaporte e visado.

En 1983 incorporouse ao grupo Txema Vitoria.

En ocasións en que Kaxkamelon non puido acudir ao programa ultimamente, chamabámoslle Txema para que fixese a delegación. Txema e Piter tamén colaboraron no colexio Larramendi de San Sebastián. Tivemos moitas dúbidas, como ter a Txema mudo! Naquela época, tivemos a proposta de facer un programa en Don Don Kikiliko, e empezamos. Co que facía o traballo de Kaxkamelon tiñamos altibaixos e ofrecémosllo a Txema. Aceptouno.

Cando comezastes a facer a función, sesión para adultos, cambiastes a clave de humor?

Máis que o humor crave, o tema cambia –a cotidianeidad cobra forza–, e os personaxes son tamén diferentes. Pasamos de pallaso a showman. Sempre é facer humor, pero ligado ao que parecía o día.

Como se fai o humor?

Non se fai, créase. Pregunte a Charles Chaplin. De todos os xeitos, nós nunca fomos moi teóricos. Nós, actuamos, militamos, fixemos… O camiño ensinounos. Todos os luns, reuniámonos ao redor dunha mesa e empezabamos a dicir bobadas, a rirnos e a tomar notas para facer as máis divertidas anécdotas. Era Braim storming. Empezamos xunto á televisión en Txirri, Mirri e Txiribiton. Ao principio encargabámonos/encargabámosnos de todo: guións, dirección... Pero vimos que non podiamos seguir así e puxémonos a buscar axuda. Tanto a partir do segundo ano de Don Don Don Kikiliki, como na propia Función, non estabamos sós, tivemos guionistas para facer a sesión semanal. O primeiro deles, Andoni Egaña. Hai algo! A continuación, Karlos Zabala e Eneko Olasagasti encargaranse da retransmisión en directo de Eitb.com. Tamén o son! Necesitabamos a alguén que nos axudase na redacción, e eliximos a Jaime Otamendi, outro, que fixo un gran percorrido… Eran moi novos, estaban en plena forma, e nós non sabemos nada deles, pero eles a nós, moito! Boa xente na función, tamén na música: Jose Mari Oiartzabal, Jose Antonio Mercero, Karlos Giménez, Joserra Senperena, Mikel Artieda, Paco Díaz, Mixel Ducau... Iso axuda moito.

É a propia televisión a que axuda aos demais a facerse coñecidos. Sobre todo en ETB daquela época.

Obtivemos moita máis fama nos dous ou tres meses que empezamos na televisión, que nos trece anos anteriores. Naquela época de función, víannos de media unhas 200.000 persoas. Hoxe en día, en Euskal Herria non hai un programa que reúna a tantas persoas como de costume. Entón eran catro as cadeas de televisión, o que non ocorría agora. Ademais, a función era en prime time, por exemplo. E os programas de pallasos os sábados pola tarde.

Tivestes que compaxinar o traballo de pallaso co voso traballo.

É inevitable. Txiribiton, por exemplo, era profesor. Ademais, era responsable de estudos. Pasaba a mañá no colexio traballando sen parar, esquecéndose dos pallasos. Pola tarde, sen pensar noutra cousa que no profesor, pasouse de súpeto polo pallaso. Era unha ximnasia excelente para a mente. Combinar o traballo de pallaso e o oficio, por outra banda, está ligado ás nosas orixes. Nunca pensaramos en ser pallasos. Despois veu, si, unha xeración de grandes méritos que quixeron ser actores: Karlos Zabala, Eneko Olasagasti, Elena Irureta, Jose Ramon Soroiz, Aizpea Goenaga, Mikel Garmendia, Kontxu Odriozola… Todos eles pisaron das nosas mans por primeira vez o estudio de televisión. Estabamos máis vellos, viñamos de antes, e non se nos ocorreu nin pensar en ser profesionais, en vivir dedicados a iso. Nin se nos ocorreu que iamos estar facendo o pallaso en 40 anos, nin se nos ocorreu! En Kresala fixemos a primeira sesión dicindo “Fagamos!” e seguimos ese camiño.

Como se fai unha boa actuación?

Sabemos como é o neno. Á concentración cústalle mantela longa. O neno non pode estar suxeito durante unha hora. Hai que darlle a oportunidade de explotar de cando en vez. A continuación, chega a calma. Nós non somos didácticos, non queremos selo, pero é un bo acto, é didáctico en por si. E ao revés, aínda que sexa de carácter didáctico, o programa pode ser malo. O noso reto sempre foi captar a atención do público. Hoxe en día vemos moitos grupos nun volume impresionante, nenos a dereita e esquerda, pais e nais charlando… Nós necesitamos silencio, silencio cortante, empatía entre nenos e nós… Queremos ter ao neno mirando a punta do noso dedo. Cando conseguimos levar ao público da risa máis profunda á tenrura máis profunda, “hoxe si, comunicación!”, aí está o aplauso! O aplauso da nena é breve e, tras aplaudir, quere máis para aplaudir de novo. Ese é o éxito, o aplauso do neno. Hai anos que en Vitoria-Gasteiz fixemos dúas funcións, pola mañá e pola tarde, no pavillón de Mendizorrotza. Recollemos en total preto de 8.000 nenos. E todos calaron, esgotados! Iso é o que vale.

Acabouse, acabouse. “A amolarse!”.

Tiñamos unha actuación en Vitoria. Festa organizada por Euskadi Irratia. Dous días antes déronse conta de que non fixeron propaganda. Comezaron a facer publicidade en todas as emisoras de radio, tanto en eúscaro como en castelán. O día da función, con Mendizorrotza a piques de encher, 3.000 persoas. Empezamos en eúscaro, como sempre. E alí, un barrabás, un vello, cunha gorra na cabeza: “En castelán, que non podemos!”, gritou. Mirri respondeu: “A amolarse!”. Provocou unha gran gargallada, e, de novo, Mirri utilízaa con frecuencia.