Desde o século XIX alimentáronse diversos tópicos sobre a conquista de Navarra. Á hora de divulgar estes tópicos, Victor Pradera suavizou o camiño co seu libro Fernando o Católico e os falsarios da historia (1922) e no franquismo volvéronse hexemónicos a través da Universidade do Opus Dei. A continuación: En 1512 non houbo conquista, senón anexión; Fernando o Católico fíxose con dereito para Navarra Castela, co permiso do Papa; o “pequeno reino” dos Pireneos incorporouse á modernidade; foi unha guerra contra os franceses; os navarros recoñeceron facilmente o cambio, porque foi aeque principaliter (entre iguais)… En definitiva, suceder en 1512 foi bo para Navarra.

Nos últimos anos producíronse algúns cambios na contorna do Navarrismo. Por exemplo, entre historiadores e políticos xa non se dubida de que foi unha conquista. Con todo, a liña oficial segue defendendo o fondo destes tópicos. Non hai máis que ler a carta que UPN difundiu entre os seus militantes con motivo do 500 aniversario (“a conquista non foi especialmente sanguenta”) ou estudar os artigos de varios académicos publicados na revista cultural Pregón século XXI en febreiro de 2012 (“Navarra podía facer pouco, salvo esperar o seu destino”). Pasaron de negar a conquista a xustificala.

E agora, facer un exercicio imposible como lector: ir 19 anos atrás e tentar responder as xustificacións actuais desde aquel prisma. Iso é o que fixo María Puy Huici Goñi co libro Ao redor da conquista de Navarra, da historiadora e vidente. Desfixo un a un os tópicos que aínda hoxe perviven e trazou unha frase memorable aos seus compañeiros, que até entón ocuparan xunto á trincheira: “XX. Querer seguir xustificándoo no século XX é, en certo xeito, defender a violencia”.

Que atopou na Cámara de Comptos?

Nada na aldea de Ciriza en Yerri, María Puy Huici Goñi foi profesora de escola durante moitos anos. Chegou tarde a investigar a historia, se doctoró aos 46 anos en Filosofía e Letras pola Universidade de Zaragoza e redactou unha importante tese sobre as Cortes de Navarra. As conclusións da tese foron recollidas nun libro en 1963: Cortes de Navarra durante a Idade Moderna. Aínda que nun principio tivo poucas aprobacións no mundo académico, co paso dos anos o traballo de investigación converteuse nunha referencia para todos aqueles que quixesen explorar aquela parte da historia de Navarra.

Cando se xubilou, convertido xa nun prestixioso historiador, emprendeu un proxecto decisivo: Investigación da Cámara de Comptos. O Tribunal de Contas do Reino de Navarra foi destruído en 1836, durante o auxe do centralismo; en 1980, o Parlamento de Navarra renovou completamente o edificio e volveu pór en marcha a institución. Neste contexto expúxose a Huici Goñi estudar os fondos da Cámara de Comptos, un dos arquivos máis ricos de Europa durante os séculos XIV e XV. O que ía ser un traballo de varios meses, converteuse nunha obra de 20 anos e catro volumes. Pero durante este tempo, as súas ideas sobre a conquista de 1512 cambiaron radicalmente. Que pasou? Que atopou neses vellos documentos? : “Con máis claridade puiden ver que durante 100 anos estivemos baixo un exército de ocupación, e iso explicoume moitas cousas que antes non entendía”.

Huici Goñi non tivo reparos en rectificar erros do pasado –“agora, que vin moita máis documentación, cambiaría algunhas cousas que dixen no libro das Cortes”–. Coas súas conclusións sobre a conquista, escribiu En torno de forma audaz, consciente de que recibiría a crítica dos políticos e historiadores da súa contorna. O Goberno de Navarra non quixo publicar o libro, de aí as contas.

En agradecemento ao traballo realizado pola Cámara de Comptos, recibiu a medalla desta institución en 1995, e tamén lle concedeu a Cruz Carlos III.aren en 2001, en recoñecemento ao traballo realizado polo Goberno de Navarra, entre outros, polo himno navarro. Nin un chisco de nada sobre o libro En torno. María Puy Huici Goñi faleceu o 11 de abril de 2008; Diario de Navarra publicou un amplo comunicado ao día seguinte, pero non dixo nada das súas ideas sobre a conquista, nada sobre o libro En torno, coma se fose un tabú.

Beamondarras contra a conquista

Cada frase do libro é un torpedo contra o imaxinario creado pola historiografía foral e española sobre a conquista de Navarra: Fernando enganou a todos e tiña dúbidas sobre a lexitimidade da conquista; a guerra non se fixo contra os franceses, senón contra o Estado de Navarra; Navarra nunca se anexionou a Francia; dicir que Castela atacou a Navarra porque se aliñou a Francia, é o cinismo; o tratado de Blois foi a última escusa do Católico para iniciar a conquista; Navarra era un pequeno reino pero non estaba abandonado, estratéxico…

Pola súa banda, Huici Goñi, grazas ao traballo realizado na Cámara da Comptos, coñeceu con detalle a evolución dos beamonteses no século XV e dedicou un amplo espazo ao tema no seu libro En torno. Escribiuse moito sobre a participación dos beamonteses na conquista de Navarra. Unha e outra vez lémbrase que o conde de Lerín, xefe dos beamonteses, entrou en Pamplona xunto ao Duque de Alba, en San Sebastián. Os textos oficiais suxiren que unha parte dos navarros recoñeceu e participou na conquista, que foi unha forte plataforma de Fernando o Católico. Huici Goñi deu moita importancia a desmentir todo iso.

Na súa opinión, Fernando o Católico aproveitou a loita entre os beamonteses e os agramonteses para meter a man en Navarra; axudou aos beamonteses a alimentar a guerra civil: “Iso é o que realmente quería: primeiro destruír o reino para poder conquistalo”. E conseguiuno, porque entre as dúas tribos existía unha gran inimizade. É certo que os beamonteses dedicáronse á campaña de 1512, pero o que sucedeu despois foi outro barril. Huici Goñi conta que o conde de Lerín e os demais estaban sorprendidos pola conquista, mesmo cita fontes clásicas para dicir que o duque de Alba non confiaba nos beamonteses, que os vixiaba tanto como os agramonteses. Cando en 1513 os beamonteses xuraron ante as Cortes de Navarra a Fernando o Católico, fixérono baixo ameaza (Crime de lesa Magestad); na acta oficial de 1515 de anexión de Navarra a Castela non hai ningún representante navarro, nin sequera un beamontés… “Non é estraño?” pregúntase Huici Goñi. “En 1512 os beamonteses senten enganados e loitan contra os casteláns”, unha das principais conclusións do libro.

Ocupación: “Aínda estamos a sufrir as consecuencias”

Outro dos tópicos que desmonta no libro é que os navarros non a cualificaron de conquista traumática. Alfredo Floristán Imizcoz, un dos autores máis representativos da liña oficial do navarrismo, di: “É evidente que os navarros de entón non sentiron conquístaa castelá como o final tráxico da súa ‘nación’”. Huici trata de responder a esta frase, o argumento da “feliz incorporación” que tantas veces leu nos libros de texto. Para el a anexión foi traumática e o cambio entre os beamonteses demóstrao: unha das dúas dinastías do reino odiaba Castela antes da conquista, despois da conquista. Estaba sorprendido de que non houbese unha reacción máis subversiva debida a ese odio e a esa desconfianza: “Un reino de setecentos anos non desaparece así, no frío”, di no libro.

A ocupación é a clave. O “descubrimento” de que Navarra estivo ocupada durante máis de cen anos polo exército casteláns, fixo cambiar ao historiador navarro as ideas que tiña até entón sobre a conquista, co que desvelou moitas contradicións: “Había que calar e disimular, ceder e aceptar, ou morrer doutra maneira”. Na súa opinión, a ocupación comezou en 1476, no século convido polos agramonteses e beamonteses en Tudela, cando Castela se fixo coa propiedade de varias vilas e castelos navarros. E en 1612 aínda seguía pisando Navarra un exército de ocupación. Ese ano as Cortes de Navarra solicitaron ao Consello da Guerra de Madrid que substituíse ás tropas do rei coas milicias de nobres do país, pero este non, porque os franceses podían ser considerados vascos por infiltrarse entre os soldados. “Aínda non se fiaban dos navarros”, di Huici Goñi. Cando se fixo a cidadela de Pamplona en 1572, temían a revolta, xa que o enxeñeiro Antonelli deseñouna para “crer aos navarros”. Corenta anos despois as cousas non cambiaran moito.

Moitos tentaron explicar que no século XVI Navarra viviu unha especie de floración económica e cultural. Para Huici Goñi, iso non ten lóxica. No libro En torno explica que nos rexistros fiscais da Cámara de Comptos, que tan ben coñecía, apenas se concentra nada ao comezo da Idade Moderna; nalgúns pobos transcorren intervalos de 20 anos sen facer contas. Xa non hai guerra civil de banderizos, pero si un exército de ocupación que vive en gran medida das achegas dos navarros: “Navarra tivo que pór tanto no mantemento do Imperio proxectado por Castela, que aínda está a sufrir as súas consecuencias”.

En palabras de Huici Goñi, “o poder do Imperio” fixo que a conquista de Navarra quedase no devir dos pobos como un mero incidente: “Hoxe os nacionalismos están de volta; a xente busca as súas raíces. Non é fácil ser Robinson no seu día. Non se pode volver ao pasado, nin iluminalo coa mentalidade actual, pero non se pode construír un futuro seguro e real sen coñecer aqueles feitos que nos levaron á situación actual, achegándonos o máis posible á verdade”.