A crise de SAKANA causou unha gran desfeita, xa que a antiga rexión industrial está en camiño de converterse nun deserto: en catro anos o paro subiu o 130%. Desde que Dinescon, que en marzo de 2008 realizaba prefabricados de formigón, pechou as súas portas, seguíronlle outro once. O peche da planta de Gamesa acendeu todas as alarmas, despois despedíronse os 157 traballadores da ferraxaría Arfe e agora están en risco os 257 postos de traballo de Sunsundegi, a maior empresa da comarca. A cidadanía está a observar con gran preocupación a expansión da sombra do desemprego. Creáronse plataformas, realizáronse iniciativas solidarias, enchéronse caixas de resistencia e bancos de alimentos… O mantemento do emprego converteuse nunha prioridade en Sakana.

No medio de todo iso, moitos miran ao perfil dos fornos de Cementos Portland Valderrivas (CPV) en Olazagutia. A fábrica, de algo máis de século, dá para comer a 152 persoas e ás súas familias. Coa pedra calcaria explotada das canteiras da zona, crea un clinker con capacidade de fabricar 1.300.000 toneladas de cemento ao ano. En 2002, en pleno boom da construción, todo o equipo Portland Valderrivas quedou en mans do xigante FCC. Pero a crise tamén devorou aos cementeros: A patronal española de cementos Oficemen prevé que no ano 2012 só venderanse 16 millóns de toneladas. O CPV rexistrou perdas de 7,2 millóns de euros no nove primeiros meses de 2011 e atópase inmersa nunha nova liña de negocio: quéimaa de residuos.

Cabalo de Troia

O CPV considera imprescindible queimar os residuos para substituír o coque de petróleo, reducir as emisións de CO2 e facelos máis competitivos. A compañía espera que o 30% do combustible utilizado para 2014 sexa "alternativo", segundo o Goberno Vasco. Realizou grandes investimentos para iso e entre as súas fábricas a de Olatzaguti é unha das poucas que non queima residuos. Pero o proxecto está en marcha.

Os grupos anticerroristas aseguran que o CPV está a derrubar a rede aos poucos e que non se parou. O Goberno de Navarra presentou primeiro un informe ambiental que foi aprobado polo Goberno de Navarra, que posteriormente foi modificado para solicitar quéimaa de determinados residuos –produtos de madeira utilizados na industria– e que tamén foi aprobado polo Goberno. Ambos están recorridos. Os grupos contra a incineración non dubidan no seguinte paso: ampliar esta lista e por último, queimar en Olazagutia o lixo e outros residuos industriais que xeramos en casa. “Conseguimos un salto cualitativo, pero non cuantitativo. A nosa intención é queimar outros residuos”, recoñeceu o CPV. A empresa di que non vai cambiar de actividade, que só vai substituír aos carburantes, pero cada vez óuvense máis voces en contra da “incineradora oculta”.

En xullo de 2011 celebrouse en Alsasua a maior manifestación da historia, cunha concentración de 3.000 persoas en contra do proxecto de incineración do CPV. O movemento contra a incineración non se limitou á Sakana, meses máis tarde creouse a plataforma Hiru Mugak Batera, que agrupa a grupos de Sakana, Améscoa, Llanada Alavesa e Goierri de Gipuzkoa. O 7 de decembro centos de persoas reuníronse en Estella para dicir que non ao proxecto e a incineradora recibiu o rexeitamento da maioría dos concellos desas comarcas. Os partidos políticos, os agricultores, as asociacións veciñais, as institucións turísticas, os consorcios… son moitos os que protestaron. Pola súa banda, a Mancomunidade de Sakana está a elaborar un plan de viabilidade para a recolleita porta a porta dos residuos co obxectivo de elevar a reciclaxe até o 80%. Con estes datos, o CPV apenas disporía de material para queimar.

A saúde é un dos aspectos que máis angustia ten. O CPV di que nos seus fornos queimaranse os residuos a 1.500-2.000ºC e que con esta calor non se xera dioxinas. Esta temperatura, con todo, só pode obterse utilizando un combustible homoxéneo e realizando unha clínkerización equilibrada, algo que para moitos é difícil de crer con fragmentos de vehículos e anacos de carne. Ademais, ao pasar pola caldeira da pre-incineración, a calor baixa a 800ºC e no tubo de evacuación redúcese a 300ºC. Baterak publicou o documental con argumentos contra quéimaa de residuos, no que expertos afirman que con esas temperaturas aumenta a probabilidade de padecer enfermidades e a taxa de mortalidade.

En Lemoa non e en Olazagutía si?

A maioría das persoas que traballan na fábrica son de Olazagutía. O CPV paga en impostos o 25% do orzamento do Concello de Olazagutía. A empresa ten unha gran capacidade de influír na economía da comarca e sábeo. José Antonio García, director da planta de Olatzaguti do CPV, destacou que se está falando de “emprego e riqueza para o val”. Nestes momentos un dos dous fornos da planta está paralizado por falta de demanda e a empresa realizou reestruturacións internas para substituír as subcontrataciones co persoal local, que vive a situación con responsabilidade. O sindicato UXT, líder no comité de empresa, converteuse nun gran defensor de quéimaa de residuos: “O noso futuro baséase inevitablemente na valorización de [residuos] e os investimentos”. A competitividade, dixo, traerá consigo o mantemento dos postos de traballo.

Esta ecuación non é tan sinxela. A Comisión Nacional de Competitividade (CNMC) multou con 11 millóns de euros a varias empresas cementeiras por crear un cartel en Navarra e territorios limítrofes, entre eles o CPV (5,6 millóns de euros). Da información obtida en escóitalas e rexistros de chamadas telefónicas, despréndese que representantes destas empresas reuníronse na sede do CPV en Navarra para pactar a subida do prezo do formigón e repartir o mercado. O sector ten un mercado moi ríxido, xa que o transporte do produto ten un elevado custo e as exportacións non adoitan ser rendibles, a diferenza dos sectores de automoción ou máquina ferramenta –o CPV só exportou o 11% do cemento producido en 2010–. Isto reduce a competencia entre empresas da industria cementeira e aumenta a tendencia ao monopolio. É realmente falta competitividade o problema da fábrica de Olatzaguti? Para responder a esta pregunta non fai falta ir moi lonxe.

A planta de CVP en Lemoa leva anos queimando residuos, o que foi pioneiro. Entre outras, quéimanse 50.000 toneladas de pneumáticos ao ano fornecidas pola empresa Neuciclaje, que tamén forma parte do grupo FCC. Ao redor do 30% do combustible que se utiliza actualmente en Lemoa é residuo, é dicir, a filial biscaíña xa cumpriu o obxectivo marcado polo CPV para 2014. Con todo, quéimaa de residuos non conseguiu protexer aos traballadores das intencións lucrativas da empresa. Cementos Lemona presentou hai tres semanas un Expediente de Regulación de Emprego para os 123 traballadores e a dirección di que a produción de cemento nos últimos anos caeu un 40%.

O caso de Lemoa demostra que os postos de traballo están relacionados coa produción de cemento, non co proxecto de queima de residuos. Segundo Greenpeace, un total de 25 persoas son suficientes para queimar 100.000 toneladas de residuos en todo o mundo. A incineradora de Zabalgarbi, en Bilbao, ten 45 persoas para queimar 225.000 toneladas de residuos; en toda Navarra non se xeran tantos residuos. Cantas mans necesitarán na planta de Olazaguti?

Portland choraba dun só ollo

O CPV chora dun só ollo, inviste en quéimaa de residuos para quentar o seu peto, non o dos traballadores. Segundo a empresa, substituíndo o coque de petróleo polos residuos, aforrará diñeiro, xa que estes últimos son máis baratos. Pero o poder calorífico dos residuos non chega á metade do petróleo, polo que se necesitaría o dobre de toneladas de gasolina. Onde está entón o aforro? A recollida e tratamento de lixos realízase principalmente polo FCC dun mesmo grupo, que é o servizo que pagan as mancomunidades e empresas. Por tanto, o CPV “comprará” os residuos en casa. Doutra banda, a enerxía xerada en quéimaa de residuos está recoñecida como “renovable”, polo que as incineradoras reciben unha recompensa satisfactoria. Segundo o Observatorio de Enerxías Renovables do Instituto IDAE, en 2011 houbo un apoio público de 1.069 millóns de euros para empresas de todo o Estado que xeraron enerxía a partir de biomasa e residuos.

Doutra banda, o CPV tamén pode consumir un bocadillo no mercado de carbono de dióxido de carbono. A planta de Olazagutia ten permiso para emitir un máximo de 720.000 toneladas de CO2 e debe abonar 15 euros por cada tonelada emitida, o que en 2013 podería reducirse a uns 640.000. Pero na actualidade, cun único forno en funcionamento, aforra preto de 300.000 toneladas ao ano. Aforrará aínda máis cos residuos, xa que este combustible non emite CO2 segundo as normativas europeas. Por suposto, as toneladas aforradas poden volver ser vendidas no mercado.

Todo este intre de diñeiro pódeo conseguir o CPV sen apenas suar, está disposto a dar as súas fabas de marmitako aos traballadores? A reforma laboral do Goberno de Navarra deixou libres ás empresas con perdas para despedir aos traballadores cunha indemnización de 20 días. Cementos Portland é a quinta compañía máis grande do Estado nesta situación. En definitiva, os traballadores da fábrica de Olazagutía poden ser os primeiros afectados por quéimaa de residuos.