Aquí, alá. Cal é a túa axenda?

Até última hora non podía sabelo. Actúo máis ou menos segundo algunhas previsións. Elaboro o plan A e o plan B por unha banda. Que son visados, que os medios de comunicación non queren reportaxes… Hai que ter dous plans! Involuntariamente comecei a escribir reportaxes. Non pensaba niso. Fixen unha viaxe e escribín un texto, a primeira reportaxe. Máis tarde percorrín o camiño até especializarme en xornalismo en lugares de guerra. Sempre fun un viaxeiro furioso. Cando era profesor, estaba de viaxe cando tiña vacacións. A viaxe deu lugar á profesión e, ao final, á adicción.

Adicción?

Si. Desexo de aprender constantemente. Cando salgues, todo é novo. Non te cansas. Pásase os días sen durmir ou comendo mal. Pero o feito de que todo sexa novo mantenche en pé. Ser reporteiro é o que leva, estar a aprender sempre, en todas partes. A adicción débese á práctica constante de aprender.

Vostede mencionou antes: aquela primeira reportaxe…

En 2005 publiquei Argia neste mesmo xornal, sobre os kurdos de Armenia. É curioso. Publicado con motivo dos meus aniversarios, o 5 de xuño. Esta reportaxe non xurdiu da nada. En 1998, tiven a miña primeira conexión cos kurdos, en Turquía. Sempre sentín un gran interese polas culturas minorizadas, polas relixións e as seitas minorizadas. Asombreime de que tamén en Armenia houbese xentes kurdas. Ademais, estes kurdos conservaban a relixión de orixe. Pareceume un tema pouco traballado e fun a Armenia. Non tiña intención de escribir nada, só as ganas de vela.

Foras a Armenia, aos kurdos, deixando aos propios armenios?

Podería ser escribir sobre armenios, pero algo me levou sempre a situarme en minoría e en minoría. Aos solitarios, aos que viven illados. Si estivese en Rusia, buscaría aos armenios. En Armenia estiven entre os kurdos. Por unha banda, a miña curiosidade está aí. Doutra banda, a escasa información que temos sobre estes temas é algo que dificilmente coñecemos.

Serven as reportaxes para compensar esa falta de información?

Vale? Enchen o baleiro, un baleiro, sen pensar en encher ese enorme buxán. Sería megalomanía pensalo. Cada un fai o que pode, e neste caso, o publicado en eúscaro está recollido por aí, ben sexa en Argia, ou en Berria, ou o que sexa. Eu, á fin e ao cabo, son reporteiro. Estou con xente como nós, tanto en Euskal Herria como en Afganistán. Si, recorro a aqueles que están no outro extremo do mundo, pero, no fondo, relaciónome con xente humilde. A distancia xeográfica non marca o traballo. Vístase, marca, non: non desvía a miña profesión do meu propósito. Apelo ás persoas, teño curiosidade, quero saber como o que é como eu vive a situación de guerra, a situación extrema. E contar.

Lin que un vese obrigado a camuflarse.

Non se trata de camuflar… Intento non chamar a atención, pero atopámonos co que eu chamo “demonización das vítimas” sobre este tema. Que nos transmiten os medios de comunicación habituais? Si todo o que ferve é malo, todos son malos. E con todo, alí hai xente extraordinariamente amable. Por suposto, nunca demostrarei que son estranxeiro, pero polo demais, adoito andar normal, vestido como aquí, si queres, pero tratando de ser de aquí.

En que consiste o equipo do xornalista? Gravadora, cámara, etc.

Sobre todo escribo. Tamén fago fotos, non moi boas. Levo unha cámara réflex, pero, moitas veces, bástame cunha cámara pequena, metida no peto. A gravadora, dixital, pequena e tamén pequena, tamén pequena [na páxina anterior fotografámoslle entre os cadernos de viaxe]. Non é un equipo grande, por tanto. Trato de non desordenar a súa orde, de non ordenar a súa desorde.

Lin que as autoridades che pon límites.

Non o sei. Moitas veces traballamos máis fácil que aquí. En Iraq ou en Afganistán temos moito máis fácil chegar a un ministro de alí que a un de aquí. A miúdo é unha cousa moi lixeira. A miúdo bástalle con conseguir un número de teléfono, facer unha chamada e dúas horas despois está a falar cun. É verdade que nalgúns sitios ponnos comisarios, que nos prometen “Vaia si, non!”… A última vez que estiven en Siria, en 2008, fun co turista visado e tamén a Paquistán. Si vas a eses países cun visado de xornalista, estarás completamente limitado, baixo vixilancia permanente, pondo en perigo mesmo ás persoas que che acompañan. En Libia, por exemplo, nesta última guerra, quería ir directamente a Trípoli, pero tendo en conta que tiña que estar nun hotel de luxo, baixo vixilancia, sen ningunha posibilidade de facer un traballo independente –non falar coa xente da rúa, sempre con comisarios á beira–, decidín ir á beira dos rebeldes, facer desde alí as reportaxes. Cando andé con eles e cheguei a Trípoli, tentei ver e contar o que non vira até entón, escribir reportaxes… Trato de evitar comisarios políticos, apropiándome do visado turista, ou escribíndome desde o lado rebelde.

Como contactar cos rebeldes? En que idioma comunicar?

Os rebeldes libios estaban completamente formados. Era fácil contactar con eles. Vostede iría a Tunes, atravesaría a fronteira e, sen o seu visado, tería alí a alguén que se ocupase dos xornalistas estranxeiros, que sabía inglés. Preguntáronme onde quería ir, que quería facer, e –curiosamente, porque non teñen auga nin comida todos os días–, sempre tiñan acceso a Internet. Alguén lles advertiu, ou eles mesmos advertiran, que os xornalistas terían moito que facer nesta guerra. E así foi. Eu creo que ese foi un dos maiores erros de Gaddafi: pór esa boceira aos xornalistas.

O peón que che pasa pola rúa fálache libre, sen paus?

Nesta última, en Libia, cando cheguei non había nin mulleres nin nenos, xa que todos eles atopábanse nos campos de refuxiados, en Tunes. Os que quedaron en Libia non tiñan máis que loitar e estaban ansiosos por contar. Levaban décadas baixo o réxime de Gaddafi e contaban historias duras de sempre: torturas, encarceramentos, masacres… Pero, claro, estaba ao carón, non sabía nada do outro lado. Ves os foguetes e os mísiles, por onde parten. Non sabes cal é o seu destino, ou que dano fan cando tocan a fronteira.

Dun lado para outro, os mísiles, de aquí cara alá, os brancos son sempre a mesma vítima: a sociedade civil.

Deberiamos definir que é a guerra en si mesma. Que temos de guerra, eses dous bandos, dunha parte e da outra, pero sempre asasinos e vítimas, e nas vítimas, o 90%, civís. A guerra de Afganistán, o fin da guerra moderna. Pois ben, nove de cada dez vítimas son civís.

Vítimas, civís. E ti que es, máis nada que un civil. Viches algunha vez en perigo a túa vida?

A diferenza dos fotógrafos, non teño por que estar na “fronte frontal”. As miñas historias están no hospital, nas casas, nunha escola que acaba de abrirse... Por suposto que algunha vez houbo algunha sorpresa, pero a información e o medo por unha banda, sempre me axudan a seguir ben. O medo vai sempre comigo, porque me é imprescindible. Quen di que non ten medo é un mentireiro ou un indiferente. O nivel de risco debe valorarse de forma rigorosa e rigorosa antes de dar ningún paso. En Libia, por exemplo, era moi fácil traballar. Sabiamos onde estaba a fronte. Si quería ir alí, non tiña máis que ir cos rebeldes. Si un quería quedar no pobo, era un lugar seguro, ninguén lle secuestraría. A xente estaba disposta a axudarche. Aínda que a guerra sexa aberta, é mellor saber onde está o perigo.

Nalgún lugar escribídesnos “de alí”, nalgún lugar escribídesnos noticias de “alí”, a guerra doutro mundo…

Son dous mundos, si, pobres nun, ricos no outro. No fondo, iso é. Que contamos, que temos que contar? O que lles pasa aos pobres, o que eles están a sufrir. Moitas veces por culpa nosa. Os pobres e os ricos, a xustiza e as inxustizas, tamén son cotiáns no noso mundo.

Por que Libia, Siria, Afganistán, Tunes… e por que non Colombia, Ecuador, Nicaragua, O Salvador...?

É unha pregunta difícil de contestar. Sempre tiven relación co Leste. Sen darme conta, sempre viaxei a Oriente. Non estiven nunca alén do Atlántico. Gustaríame ir, pero non teño prioridade. O obxectivo do meu traballo non é simplemente ver un estado de guerra, senón coñecer unha cultura. Teño un gran interese persoal, cultural, por eses pobos. Estou interesado nas minorías relixiosas de Mesopotamia, en Afganistán ou nos grupos dos vales do Cáucaso. Iso é o que me gusta. O meu traballo a miúdo sérveme de escusa para ir a eses lugares.

Vostede retrata o seu interior neses intereses. Onde se che espertou a chama deses pobos e culturas minoritarias?

Moitas veces pensei niso, pero até agora non fun capaz de expresar a resposta con palabras. Cada un ten os seus filias e as súas fobias, e eu as miñas. Sei que en Colombia, Honduras e O Salvador prodúcense terribles inxustizas, porque desde aquí miramos moito máis alá que cara a Oriente. Centroamérica é bastante próximo. En cambio, en Afganistán, e mesmo en Baluchistán, non sabemos onde están. Hai quen cren que estaba a chancear. Digo Baluchistán, digo Osetia, digo no Kurdistán… Cren que estou a inventar. É algo que me sucedeu moitas veces no caso de Baluchistán, por exemplo.

Acaba de mencionar a inxustiza. Que é vostede, defensor das causas perdidas, avogado do diaño, unha ONG ambulante?

… Vouche a contar un segredo.

Por favor.

Teño unha colección de fotos moi especial. Cando estou en zonas de guerra, teño o costume de ir ao cemiterio. E sempre teño unha foto da tumba de alguén do ano en que nacín eu. Moitas veces é un nome escrito noutro alfabeto, pero os números son en latín. 1971 sempre. Prodúceme unha impresión tremenda: sempre penso que podería ser eu, nacidos no mesmo ano. Aínda que o feito de ser do mesmo ano é unha anécdota neste caso. Pero, con todo, era eu quen podía ser. Tiven moita sorte, nacín en Europa, no mundo rico, no mundo dos ricos. A primeira vez que vin unha tumba como esta foi no Alto Karabaj, lémbroo, causoume gran inquietude. En parte, diría que detrás desa sensación hai un sentimento de culpa. Nacín aquí, non podo cambiar o mundo, pero si contalo, é dicir, o que lle pasou a aquel que naceu no meu mesmo ano. É un sentimento. Si non te sentes, estás a facer este traballo en balde. Si non tes empatía, dificilmente poderás transmitir o sufrimento de ninguén.

Esta primeira reportaxe é do ano 2005. Entón, Karlos Zurutuza e o actual son un só?

Non. Empecei a traballar como xornalista en 2007. A dor que experimentei desde hai cinco anos será para min eterno. Aprendín moito, pero ninguén mo quitará. Isto dáche unha conciencia especial. Cando estaba en Trípoli, os medios de comunicación falaban de Gaddafi e de Gaddafi. Pero non dicían si a xente tiña auga, si os nenos ían á escola, que facía a xente, que pensaba… E xusto iso é o que eu quero saber.