O seu pai era de Biarritz e a súa nai de Baiona...

...pero o seu pai tivo que ir a Orthez por motivos de traballo e necesidade. Eu nacín en Orthez, pero en dous anos volvín a Baiona. A miña nai morreu entre os irmáns, eu non a recoñecín. Crecín en Baiona Tipia, a miña irmá e eu educámonos co meu pai, coa axuda da miña nai, a miña avoa. O meu pai era un cociñeiro de pouca sonada, que seguía traballando durante as vacacións. O meu amatxi era gascón, en casa ouvíase o gascón e o eúscaro, vivimos sen asombro as dúas culturas.

Que é Baiona para ti?

Baiona conta cunha historia excepcional, unha cidade que abriu as portas aos inmigrantes. O porto de Baiona foi o porto que máis xente do mundo congregou para recibir aos visitantes. Polas súas principais vías, procedentes tanto do norte como do sur, recibiu tamén culturas de Europa e do mundo. Baiona é unha cidade construída pola ponte das culturas do mundo.

Un punto de encontro de culturas transpirenaicas.

Baiki, ás saias de Euskal Herria e Gaskonia, que desde os ríos Athurri e Errobi recolleron as culturas vasca e gascona. Na actualidade, Baiona é unha cidade fronteiriza, pero esta característica non se limita nela, xa que o gascón tamén chegou até San Sebastián e máis aló na historia.

Volvamos á túa infancia.

A miña infancia foi sinxela, con todo, eramos moi felices, viviamos na rúa. A miúdo iamos ao porto. Eu encollinme mirando ao mar e rodeado da xente e das culturas que chegaban de alí.

Quizá es unha persoa ancorada na infancia.

Non necesariamente. Tiven unha infancia feliz, pero non me ancorei nela. Ao converterme en profesor, fixen meu a expresión “as persoas son felices no momento en que viven”. É dicir, nunca tratei aos alumnos como adultos do futuro, senón como persoas do momento, ensineilles que hai que vivir do momento, ou polo menos tenteino. Iso é moi importante. Eu non digo “a miña infancia foi a miña época dourada”. Non é certo. Para min o que vivín no presente é interesante, sempre máis interesante que o anterior e o posterior.

Que lembras da túa mocidade?

A miña mocidade foi particular. En certo xeito, a circunstancia familiar influíu na miña condición de estudante. Non era nada bo nos meus estudos. Con todo, gustábame ir á escola, seguramente para estar cos meus amigos, pero para min a escola non era un lugar atractivo. Repetín tres cursos. Afortunadamente, no segundo ano do Liceo atopeime cun profesor de xeografía. Chamábase Novet. O seu método fascinoume. Puña as cartas do mundo encima da mesa e dicíanos “teñen cinco minutos para dicir por que instalaron este taller ou iso nesa contorna”. Facíanos mergullarnos de cheo en cousas concretas, baseadas sempre na contorna e a realidade.

Podemos dicir que sufriu un rastro do sistema escolar?

Dalgunha maneira, a escola marcoume. O sistema de ensino está especialmente marcado por Francia e o País Vasco do Norte. Na miña época, foi unha reacción contra o ensino, e aínda hoxe en día, o ensino quéimase en gran medida. De feito, o sistema inflúe de forma excesiva no alumnado.

A relixión tamén influíu na túa vida, como soubemos.

Eduqueime na escola relixiosa... Estiven a piques de ser frade, pero deixeino. Na miña casa a relixión era moi corrente, o meu pai era moi crente. Con todo, aos poucos fun desatándome. Grazas ao profesor Novet fixen estudos científicos e literarios, aos poucos aprendín a mirar a vida doutra maneira. Pertenzo á xeración que aprendemos a ver e entender a esencia do universo de forma diferente, dos anos 67-68. A partir de entón, cheguei a sentirme tranquilo ante a relixión e as preguntas sobre ela.

Iso levoulle a estudar a mitoloxía? Como vives a relixión?

Non coñecemos ben a relixión. Eu vivo o vínculo entre a relixión e a mitoloxía, en Euskal Herria aínda hai unha conexión evidente entre ambos. Os vascos mesturan ambas as cousas. Por exemplo, a miúdo ouvimos que a relixión está en contra da mitoloxía. Traballei coa antropóloga Anuntxi Arana neste tema, e démonos conta de que a relixión non loitou contra a mitoloxía. Desgraciadamente, como alguén dixo o contrario, córrese o risco de que ese asentimiento convértase nun pensamento xeral. É certo que a relixión bebeu “” da mitoloxía, pero tamén da relixión, é dicir, foi unha relación mutua. Sería bo revisar algúns aspectos da relixión vasca. E é que os relixiosos escribiron a historia da relixión e iso condicionou a súa lectura.

Para o seu amigo Claude Iruretagoyena vostede é “o señor que viu as láminas”.

[Risas]. A miña relación coa mitoloxía remóntase a 1979. Eu buscaba temas para o traballo de profesor. Buscaba que o meu traballo se basease na realidade cos alumnos con problemas de ensino, que as miñas leccións se baseasen nas necesidades cotiás. Eran adolescentes con grandes problemas, quería motivarlles partindo da realidade do pobo, pero non tiña documentación, nin da nosa historia, nin da nosa xeografía. Descubrín a Sociedade Lauburu e deime conta do esforzo que facía por coñecer a historia. Unha vez, o arqueólogo Jacques Blot deu unha conferencia sobre o País Vasco e propúxenlle un libro de historia para as escolas. Miroume aos ollos e, queres un libro? Pois faino ti mesmo”. Xa o ves! [risas]. Nesta tarefa dirixinme a José Miguel de Barandiaran, funme descubrindo cousas extraordinarias: Lenda da Dama de Apaniz. Seres con pés palmados, é dicir, láminas. Penetreime neste mundo, tratando de saber cada vez máis, cada vez máis fascinado... Até a data.

Que ten a mitoloxía vasca que non a teñan os demais?

Apenas sei doutras mitoloxías, intereseime máis concretamente na mitoloxía vasca. Racho o camiño de Barandiaran, e malerusamente, creo que non estudamos bastante a nosa mitoloxía, e é moi importante. No libro que publicarei este mes escribín sobre a mitoloxía exipcia, comparei as mitoloxías vasca e exipcia. No noso país, a diferenza da dos exipcios, o sol afúndese no curso das estrelas. É dicir, na mitoloxía vasca a terra fai tombarse o sol. Os vascos démonos conta de que demos especial importancia á terra. A tese do antropólogo Juan Ignazio Hartsuaga nese sentido é única, no molde dos vascos para ver o cosmos non hai ceo, só hai terra. Isto demostra que os vascos están fortemente unidos á terra, que son uns seres sedentarios que están unidos á terra, que están pegados a un lugar. Iso explica a importancia da euskal etxea.

Por tanto, a interpretación da historia ten unha gran importancia.

A historia converteuse nunha ferramenta política no ensino, creada para favorecer o poder. O mesmo ocorre coa televisión. Nese sentido, eu mesmo entendo o ensino, sempre mirando aos alumnos, como unha iniciativa para seguir a aventura, ou así o tentei demostrar. Díxenllo aos alumnos: “Debedes aproveitar a oportunidade de revitalizar o que viviu na historia”. Hoxe en día, por exemplo, está o problema dos indignados ou indignados. Hai que basearse nestes feitos e mostrar o pasado sobre a exclusión da historia, esa situación de exclusión que vén do anticuado. Ao longo da historia temos moitas leccións para ensinar sobre esta situación, para analizar as formas de resolver os problemas da sociedade, ou polo menos para empezar a entendernos. Dito doutro xeito: temos que actuar sobre o presente para axudar aos mozos, para seguir adiante, para que a humanidade avance. A historia ten, sobre todo, o cantil da historia nacional. Eu recomendo os libros da profesora Suzanne Citro. Este lingüista mostra a historia de forma diacrónica, explicando á vez todas as civilizacións. Evidentemente, a universidade rexeita este punto de vista. Porque el non actúa como queren os poderosos, el fala das nacións do mundo. As culturas están ligadas a outras culturas, pero iso non se mostra con claridade. Os franceses son os únicos e os mellores na historia de Francia.

Que opina da idea de nación vasca?

A idea de nación non me interesa especialmente, por tanto, tampouco a da nación vasca. Vexo con bos ollos que Euskal Herria sexa unha rexión europea. Son partidario de aspiracións máis amplas, non son partidario das nacións pechas, non amo as bandeiras. Por exemplo, a Árbore de Gernika non é unha bandeira, ten raíces. Imaxino ao paxaro na árbore, cantando. Non podo representar a árbore como unha bandeira, porque para min a bandeira é unha cousa moi pequena.

É a época de Entroido. Que opina dos entroidos de Euskal Herria?

Salvo no mundo da agricultura, tamén en Iparralde e Francia, a poboación perdeu completamente o sentido do entroido. En Baiona a xente disfrázase dun tema en concreto. O tema do ano pasado era México, este ano Asia. Por tanto, veremos aos chineses e aos seus dragones abandonando ao dragón da cultura vasca. É difícil que alguén diga o que vai porse vostede. O Entroido é unha manifestación para pór o mundo ao revés, e iso é o que perdemos. Desde hai uns anos o pobo de Baiona perdeu a imaxinación, non sabe que facer. Ademais, os dirixentes de Baiona temen aos cidadáns e cidadás da localidade labortana. Con todo, a cidadanía ten que saber que o entroido é seu.

O entroido en torno ao caserío está vivo: Fermentación, Libertinaje, Anhauzco... Vostede coñece ben este último. Como é?

Anhauze tentou respectar a tradición do entroido, pero trasladándoa ao presente. Os anhauztarras saben que investiguei o entroido e aprécianme. O entroido de Anhauze [Baxenabarre] foi xogado por medio de mulleres e medio homes, é novo en Euskal Herria. As mulleres son de Xilinka e os homes de Basaldunak. Son novos nomes. É moi interesante porque quixeron pór o mundo de vinagre. Ninguén sabe quen é o home. Contrastan a luz e a escuridade, as mulleres vestidas de branco e os homes de negro. Son salvaxes, cos cencerros, andan de costas e farrapos mostrando a incoherencia do mundo, no instinto do entroido, a través da longa rúa de Anhauze, de casa en casa.

A Mascarada de Zuberoa non foi este ano.

Chegou a hora de que os suletinos celebren un pleno fundamental para a reforma da lei. Os mozos de Zuberoa teñen que abordar a situación de forma activa. Quizais esteamos nun novo tempo, nun momento no que esta tradición malerusca está a piques de desaparecer.

En crise? Podemos utilizar a palabra nese sentido?

Si, prefecto! Na crise hai que incluír o escaso uso do eúscaro. Así mesmo, a Mascarada é un brote de campo, e que sexa así é normal e necesario, pero en parte. Quizá xa non sexa unha mascarada de cen a cen polgadas. Si estes mozos están na universidade –a aprendizaxe e a vida fóra non facilitan a sociabilidad–, ese mundo tamén debería estar moi presente na Mascarada. Como facelo é distinto. Non se debe facer da man dun director que sabe, nin sequera de min mesmo, por exemplo. A mascarada ten que manter o seu carácter, e, pola contra, ten que crear e renovar o seu ser para a sociedade actual.