A Fundación Joxemi Zumalabe (JMZ) creouse en 1995. Constituíuse co obxectivo de promover o movemento popular, e hoxe en día os seus membros continúan traballando niso. Falamos con Marta Luxan e Jokin Azpiazu, membros do Grupo Motor da Fundación, sociólogos ambos. Os interlocutores non menosprezan as teorías sociais xurdidas nas últimas décadas, pero prefiren a creación colectiva: “Unha cidade forte é a clave se queremos ser donos do noso futuro. Teorizar para os membros de JMZ é un traballo colectivo, crear en equipo”, dinos Marta Luxan.

Os resultados de traballo do movemento popular en Euskal Herria son coñecidos, así como a represión que sufriu por parte do Estado español. 18/98 + non hai máis que lembrar o caso: “A Fundación coñeceu varias fases no desenvolvemento do proxecto. As detencións do ano 2000 foron violentas. Os proxectos da Fundación tiveron que ser paralizados para poder levar a cabo as tarefas de defensa. Aínda que o caso se pechou coa absolución en 2008, aí están as inxustizas que se padeceron. Despois de recoller os aspectos positivos da experiencia, as reflexións actuais han traído novos modos de funcionamento da fundación”, coméntanos Jokin Azpiazu.

A Fundación JMZ está nunha nova era. Explíquense, para empezar, os pormenores das súas intencións.

Marta Luxan: Os proxectos están relacionados co obxectivo de traballar a construción nacional. É importante que o movemento popular sexa forte e máis nestes tempos. Estamos a traballar para iso. A situación sociopolítica actual, en xeral, non é a dos anos 1980 nin a dos 90. Tras recoller o traballo realizado por JMZ neste sentido, analizamos a situación actual e estamos a adaptar a nosa actividade.

Jokin Azpiazu: Unha vez máis na historia, tras a absolución do caso 18/98 +, fíxose unha reflexión por parte dos membros da Fundación e dos colaboradores. Decidiuse reiniciar o proxecto, contactando coa xente nova. Vemos que os obxectivos de 1995 son lexítimos e moi necesarios, pero vemos a necesidade de actualizalos. De feito, a situación sociopolítica é diferente, máis aínda, os referentes que temos a nivel teórico son diferentes, agora hai máis posibilidades.

Luxan: A situación do propio movemento popular tamén é diferente, así como os recursos e modos de funcionamento que temos na actualidade.

Azpiazu: Neste proceso de rexeneración elaboramos o borrador do noso proxecto e presentámolo a outros axentes. Queremos que a nosa actividade sexa cos movementos populares e para o movemento popular. Estamos nun momento de intercambio de opinións, a continuación queremos crear unha nova dinámica para medir a utilidade do noso proxecto.

Que influencia ten o momento do cambio no voso proxecto actualizado.

Azpiazu: Eu non daría tanta importancia ao chamado “tempo do cambio político”, non o relacionaría co cambio de que ETA deixou a súa actividade, por exemplo. As nosas reflexións xa veñen, desde antes de dar por esgotada esta fase política, as preocupacións que xa existían antes deste momento histórico. Por iso, as inquietudes doutros axentes públicos tamén teñen que ver coas intencións e inquietudes do noso proxecto. En resumo, algunhas das razóns do movemento popular son que a xente non participa na construción popular como nos anos 80-90, a participación popular e as formas de decidir transformáronse.

Luxan: E seguramente non participamos como entón, porque os modos e as prácticas non sempre foron saudables. Ou ben porque moitas veces se lles deu moi pouca importancia a algunhas das consecuencias que tiveron, por exemplo, no que se refire ás relacións persoais, ou porque non se profundaron debidamente. Nós queremos actuar desde unha perspectiva máis ampla e elaborada, porque a xente tamén o mira así.

Azpiazu: Hai unha especie de cambio de participación. Hai coñecemento e desexo de medir a participación social: até onde podemos chegar e até onde non? É posible facer isto ou aquilo só desde os movementos populares? É posible actuar fóra das institucións? Ou hai que actuar desde dentro deles? Hai bastantes debates sobre estes temas. Nos dous últimos anos, a xente que está a traballar no movemento popular está en proceso de reflexión, de refundación e reorganización. Nós situamos aos movementos populares na rearticulación, pero iso non ten tanto que ver con como se articulan as institucións, os partidos ou o final de ETA, senón coa articulación dos movementos populares e a sociedade civil.

Con todo, mirarán á transformación do pasado político. Pero as formas de ordenala tamén poden ser diferentes.

Luxan: Si, por suposto. Aínda que nalgunhas cousas hai puntos de vista diferentes entre nós, temos claro que estamos ante unha situación especial, moi interesante. O noso desexo é que o movemento popular non dependa das institucións, é importante que actúe coa nosa lóxica, queremos unha construción popular organizada para actuar pola nosa propia forza, fóra da “política” e da lóxica do mercado.

Azpiazu: De todos os xeitos, nós non queremos restar importancia ao novo tempo político, moita xente fixo un gran esforzo para chegar a esta situación. Para nós tamén é importante a nova articulación política que está a xurdir. Todos queremos que esta fase termine dunha maneira ordenada, e é moi importante aclarar como entende cada un a orde. Porque –tamén temos opinións diferentes entre nós–, un momento político pode dar lugar a unha “normalización”, pero non sempre entendida en sentido positivo. Nós non entendemos a “normalización” como a “desactivación” da acción popular. Euskal Herria ten dúas opcións: normalizar ou construír. As e os participantes do movemento popular queremos seguir construíndo o modelo de organización popular, fortalecendo e tecendo a articulación entre os diferentes axentes. Estamos nun novo tempo, pero a construción popular non é unha tarefa nova, é unha lóxica na que hai que profundar, e non tanto na mera tarefa de normalizar o conflito político. Outros axentes están a traballar niso, por iso vemos con bos ollos o seu traballo.

Luxan: Antes mencionei a lóxica de mercado, a lóxica é dura, pero non a única. Nós queremos impulsar a transformación social e establecer unha vida máis lóxica ante a lóxica do mercado. Esa “normalización política” non garante unha lóxica digna a favor da vida ou polo menos a lóxica que nós queremos.

A importancia do feminismo é evidente nas vosas reflexións.

Luxan: Remarcamos explicitamente o feminismo porque o caudal do pensamento feminista é moi grande. É fundamental para entender tanto a época de cambio como a crise que vivimos. O pensamento feminista ha conseguido fixar a mirada naqueles lugares onde outros pensamentos non a puxeron. Esta mirada mostra a importancia que tivo esta mirada na transformación do movemento popular. A mirada do feminismo cobra sentido no desvío das miradas dos demais. Quen traballamos na construción popular ou no movemento radical da esquerda puxemos a mirada no conflito co capital e o traballo, mentres que o feminismo puxo a mirada e a atención no conflito entre o capital e a vida. O pensamento de ir até o fondo dos problemas para entender o conflito actual pode ser moi útil, non queda na porta de casa. Houbera unha especie de interrupción ao abrir a porta da casa. O feminismo expón entrar en casa e continuar a túa actividade política estando dentro.

Azpiazu: E é que o suxeito político que o feminismo designa é moito máis común. Está no ámbito no que todos entramos, en casa, ás veces algúns colectivos quedáronse fóra dalgúns debates e volvéronse invisibles. Así mesmo, os pensamentos do deas-crecemento e do movemento ecoloxista son dous puntos de interese para o movemento popular, que expón manter os problemas actuais desde unha perspectiva integral, para abordar os conflitos co Estado e co mercado, mirando a todas partes e non só a algunhas.

Temos que recoñecer que o feminismo, o deas-crecemento e o ecoloxismo son pensamentos que resistiron mellor a situación actual, porque souberon desenvolverse e profundar na súa visión. É máis, pensamos que moitas veces a achega política e teórica do feminismo foi infravalorada.

Luxan: O feminismo tamén di que é un ámbito persoal e político. E non é unha afirmación de fai 15 anos, é moi anterior. Na práctica moitas veces non se ve tanto. E iso ten que ver coa visión que temos da construción de país. Queremos traballar a mirada completa para entender o mundo. Nós tamén falamos de autodeterminación colectiva, pero tamén do persoal. Así que unamos ambas as cousas.

Temos que entender que o movemento popular está a porse “á altura” do sistema político-económico e está a traballar para confrontar a ambos.

Azpiazu: A nós custounos utilizar a palabra “enfronte”. Falar de parámetros de confrontación co sistema político e económico actual é moi difícil. Nós tamén asumimos a lóxica do sistema económico, mercantilista e burocrático no día a día. As esixencias do sistema non son só súas, son nosas. Nós esiximos en certa medida o mesmo que o sistema esixe á vida, vivir na orde e no paraíso fiscal. Esas lóxicas que habemos interiorizado son innegables. O termo “á vez” resúltanos difícil de usar, pero ao mesmo tempo non podemos estar quietos. Os centros de poder exercen violencia contra a sociedade civil, polo que é necesario organizarse contra eles. Nesta época de dispersión política debemos buscar un “sentido común” que nos poida unir.

Luxan: A importancia do día a día ten moito valor, se queremos cambiar algo temos que aprender a cambiar e a coidar as nosas relacións cos demais. O maior reto da sociedade en tempos de crises é buscar como nos podemos unir e axudar mutuamente. Para garantir a vida hai que definir que estilo de vida queremos. Nós queremos reflexionar sobre unha vida digna e digna, non queremos este modelo que vivimos a fume de carozo. Debemos prestar máis atención ao día a día.

A grave situación actual non influirá na xente para que pense un pouco máis?

Azpiazu: Si. Ademais, é importante entender esta situación como unha oportunidade. As crises son así. Por exemplo, a crise sanitaria axúdanos a rexeitar moitas cousas malas. Agora temos que ter en conta os recursos teóricos creados antes desta crise. Xa sabemos que non basta con criticar só o sistema financeiro, tamén temos que facer unha crítica á nosa concepción do mundo, unha crítica profunda. Pola contra, esta forma de entender a civilización non ten futuro, non podemos seguir pensando en conceptos de dependencia ou en claves de crecemento constante. Temos que decidir sobre que queremos reflexionar, como expor a situación actual. Por exemplo, se falamos simplemente da taxa de paro, imos mal. A taxa de paro afecto a quen ten emprego, pero, todas as preocupacións da sociedade refírense ao emprego? O movemento popular ten que abrir as súas formulacións e entender que estamos nunha situación de crise, pero non só polo aumento da taxa de paro.

Luxan: Hai cousas que hai que mirar coas lentes, é dicir, o emprego é unha cousa e o traballo é outra. O traballo fano a maioría da xente, algúns teñen emprego –e cobran– e outros traballan, pero non cobran. Hai traballo, pero quizá sexa o momento de que sexamos conscientes de que empregos son necesarios e cales non. Por exemplo: en materia de coidados hai traballo para todo o mundo, pero fabricar máis coches non ten sentido.

Azpiazu: A crise monetaria ten unha gran importancia na sociedade na que vivimos. Ao chegar a esta situación, todo o mundo tirouse as mans á cabeza. Pero hai risco de que se escondan as crises que xa existían. Por exemplo, o tema da vivenda. Hai uns anos en Euskal Herria falábase moito do dereito á vivenda. En cambio, hoxe? É dicir, se seguimos facendo as reivindicacións exclusivamente no ámbito da vivenda, non o estamos facendo ben. Así mesmo, agora o problema é atopar emprego para todos, pero se demostrou que non se pode ter pleno emprego.

Luxan: Ademais, nós non sempre estamos en posicións subordinadas, nós, as persoas, movémonos. Ás veces somos súbditos e ás veces dominadores, iso hai que telo máis claro, mesmo no punto de partida das nosas actividades. Nós tamén temos unha lóxica de mercado interiorizada, ás veces estamos ao carón e outras ao outro, temos que aprender a movernos nesa complexidade.

Azpiazu: Esta crise non comezou en 2008, chegou moito antes. E non só ten que ver co aspecto financeiro ou a crise monetaria, a crise que precedía chegou con outra gran crise: unha crise para captar o sentido da vida, unha crise de participación política, unha crise de toma de decisións, unha crise de recursos. Precisamente, a crise é enorme, porque os poderes financeiros están cada vez máis lonxe, cada vez son máis abstractos.