A mocidade de todos non se cruza co mesmo punto da historia.
Eran os tempos de Franco. Detencións, fusilamentos, mortes de militantes, reunións clandestinas... Todas as manifestacións eran ilegais: sacaban a pancarta, gritaban e cando a policía se achegaba corría á montaña. As anécdotas da época dos seus fillos que me contaba o meu pai tiñan eco en min. Emocionábame imaxinar como as bombas lanzadas desde os avións brillaban no ceo e estrelábanse nas rocas de Bizkargi ou Lemoa. Dásche conta de que estes temas son moi confidenciais, que para falar en eúscaro en casa tamén tes que asegurar que as paredes non teñen oídos, que o medo á posguerra está moi vivo, e empezas a reflexionar por ti mesmo, a atar fíos, a morder ese ambiente.
Iso implicaba entrar en ETA?
Polo que a xente pedía e pola forma en que caían os soldados, era para min o paso máis lóxico do mundo. A militancia e a militancia sempre son conscientes. O que entra sabe perfectamente o que se pon en xogo. Non é necesario que inventes nada, espérache o que lles sucedeu aos demais. Vostede está avisado desde o momento en que o inimigo mediatiza detencións e condenas. Desta forma, faise o camiño medindo os pasos para non caer. Xa sabes que a policía pode meter a pata todas as veces que queira, que non ten máis que azoutar para que atrápenche. Pero vostede está case obrigado á perfección, cometeu un erro e cometeu un erro.
Detivérono o 8 de xullo de 1980.
Foi moi duro, moi forte. Na cama romperon a culatazos a porta da casa, e a partir de aí prefiro non acordarme. Unha vez devoradas as consecuencias da detención, mellor aparcar no pasado. Leváronme incomunicadamente de casa á comisaría de Indautxu. Estás illado, non sabes onde estás, que día é, si é de noite ou de día. Che quebran o soño, as humillacións, os paus, e toda a crueldade que podes imaxinar por encima diso. É terrible, a tortura esperta o desexo de dicir o que queres calar custe o que custe. Estás tan segura de que confesarías o que non fixeches no inferno. Ao chegar ao cárcere, decateime por un compañeiro de que o meu pai estivera dando voltas na comisaría, gritando “Ánimo Sal!”. Creo que é unha das poucas veces que o meu pai me chamou “Sal”.
Como é posible que o home invente ferramentas como a tortura ou o cárcere para triturar a outro ser humano?
Un soldado militar dicía que a metade do mundo estaba a piques de estragar á outra. Era completamente certo. Vostede sempre fai súas as súas hipóteses, tenta atrapar a súa lóxica, calcula onde quere someterlle coas medidas e castigos que tomou contra vostede, pero todo é cruel e o peor é que non se abre nada ao mundo, que todo queda entre os cascallos. Que o fedor non conciba a ninguén, que ninguén se alarme. No cárcere, ti nunca sabes o que che vai a tocar. Continuamente fan probas contigo, es o rato do seu laboratorio. Córtanche as relacións cos teus amigos, condiciónanche os visados co rastrexo de familiares. Hoxe insultaranche, mañá conduciranche á estreita cela de illamento, onde apenas entra o sol. Iso provoca unha tensión enorme, e aínda que trates de evitalo, nun momento o corpo desbórdache. Por exemplo, créase un plurito, unha sensación de crecemento continuo moi incómoda. Xa sabes que é un síntoma da destrución dos nervios, que para darlle a volta tes que relaxarche, pero é unha situación tan extrema... Estás condenado a vivir un día a día. Non sabes onde vas estar mañá. Estás nas súas mans e tes que tentar manter a túa personalidade mentres avanzas e retrocedes como un trapo.
É difícil ser consciente e asumir?
Hai cousas que non se poden facer máis que mentalizando. Iso é o que tes, ese é o mundo no que che atopas, e si queres sobrevivir non tes máis remedio. É moi complicado acertar a situarche correctamente, pero coa insistencia conseguirás escorrentar a néboa e ver o pensamento e a conduta a seguir. É imprescindible para non caer no cárcere. Vostede ten que facer o seu camiño, sabendo que o que non espera pode suceder en calquera momento, sabendo que o carcelero que hoxe se aparentou como amigo pode pegarlle mañá. Eu sempre tentei centrarme no meu camiño e manter a distancia cos criados. Imaxínese, tamén me tocaron funcionarios nados cando eu estaba no cárcere. El sábeo, vostede sábeo, pero ninguén di nada. Para os carceleros non es respectable. A pesar dos anos de cativerio, segues sen arrodillarte ante as súas ordes, así que te miras mal, sospeitoso, non digno de confianza. Dálles moita rabia non conseguir contigo o que queren. Todos os días quérenche botar ao solo, pero cada día que quedas de pé aumenta a súa derrota. Iso é unha fonte de frustración e odio terrible para eles. A miúdo pregúntome “Enfádanse coa señora e estanme pagando comigo, ou son de seu?”. Por iso, eu sempre no meu camiño, sen comerme da man de ninguén, cometendo tan poucos erros como sexa posible e asumindo todas as consecuencias.
Dá medo.
Non teño medo ao cárcere, non creo que deba selo, pero si un gran respecto. O cárcere é un buraco profundo rodeado de grandes paredes, e o día a día do preso é a loita constante para non caer nese buraco. Respecto por todo o que poida suceder nesta loita, porque en calquera momento pode suceder o que sexa. Moitas veces pregúntanme si o cárcere é tal como aparece nas películas. Como será si a película dura dúas horas e a miña condena é maior de 30 anos? É moi difícil explicar que é o cárcere a quen non a probou na súa pel. Nin sequera o que ten a imaxinación máis real do mundo sabe como reaccionaría ante o que sucede dentro. O cárcere é moi destrutiva.
Por iso o preso soña coa fuxida?
A sede de liberdade é insaciable. Sen querer dásche conta de detalles como “podería ser de aquí” ou “non teño escravos a tal hora”. Ás veces tamén ves a rúa pola cela e repítesche “non pode ser tan difícil!”. O cárcere paréceche que a túa vida se está comendo, a túa familia está lonxe, estás limitada e escapar convértese en algo máis que un soño. Cando levaba trece anos no cárcere, parecíame que a miña vida se ía, que perdía o tren sen cesar, que non quería faltar aos meus principios, e cando vin a posibilidade de fuxir, non pensei dúas veces. Pasei pola primeira parede, pero non pola segunda. O meu corpo quedou cheo de mazaduras e magullado, pero o golpe psicolóxico foi máis doloroso. A véspera, preguntábame “onde estarei mañá?”, estaba convencido de que estaría alén dos muros, e ao final... Tentei escapar do cárcere de Granada e ao día seguinte conducíronme a Caravanchel sen dicirlle nada a ninguén. Nunca esquecerei a aparición da nosa nai, despois de sacudir ceos e terra. Naquel momento deume unha alegría tremenda. É aquí onde se dá conta do que unha xente é capaz de facer por ti. Sempre por encima de todo obstáculo e susto contigo. Nunca esquecerei o tenro sorriso que nos sorrimos. “Pasadas, aínda vivas e duras!”. Non, non me arrepinto do esforzo. Grazas a iso non podo dicir que o tiven na cabeza, pero non o tentei.
O que non che deu o intento, devolveucho o tempo. Saíu do cárcere de Xaén o 13 de abril do ano pasado.
Estaba nunha néboa. Preguntando á xente, o caos da emoción, todo novo, todo novo, todo novo, centro de atención... Non é un día normal na túa vida. Neses casos, tenta facer as declaracións máis razoables posible, dar aos de fóra o que esperan de ti, facer sentir aos de dentro que vai chegar o seu día, e sobre todo, avanzar. As relacións que mantés dentro de ti son impresionantes, únenche nesa monotonía que pode voltearse en todo momento. Fóra é diferente, estás con máis xente, esa monotonía ten outro sentido, as relacións teñen outro significado e intensidade. No exterior dáse moita máis importancia ás cousas materiais, á economía. Dentro non, dásche o mellor que tes, a túa vida, os teus anos, e iso non se pode pagar. Por sorte, cando estaba preso, percorrín un camiño coa miña noiva e a miña filla, pero até entón non os abrazou fóra do cárcere. Despois de todo, é bonito estar con eles no meu pobo. Eu son o último que chegou a casa, e aínda estamos en fase de adaptación. Non é fácil, pero aos poucos imos atopando o noso sitio con capacidade e agarimo. Para min é un gran cambio. Dentro tes a túa propia vida, pides por ti, pelexa por ti. Aquí non, aquí tes que pedir as cousas para o tres, para o tres, e o cerebro debe asumir que non vai seguir só, que ten que contar cos de casa.
É imprescindible ter a alguén á beira para enfrontarse a un novo mundo?
Doutro xeito, como che situas ante ese mundo? Onde? Como fas as cousas? Necesitas seguridade para moverche, coñecer a túa contorna, recibir información e asimilar o funcionamento das cousas. Cando me levaron non había ningunha sub-estrutura de hoxe, nin cheas de casas de hoxe, nin internet nin móbil, pesaba e o mundo non andaba tan rápido. Por exemplo, sen axuda, como saber onde acudir a cobrar o paro? Como saber como funcionan as máquinas de aquí? Eu fai 30 anos ía cobrar o paro onde non se sabe que hai agora, e entón non había nada informatizado. Ao principio, necesitas axuda para todo, mesmo para andar pola rúa. Ademais, é moi importante ter un lugar de traballo ou unha formulación para focalizar a túa vida. Niso estoume colocando, redeseñando o mapa da miña vida. As autoridades reivindicarán que o cárcere serve para reinsertarse, pero se reinserta na rúa, non no cárcere. O cárcere deixa moi poucas consecuencias nas persoas.
Desde a súa saída déronse pasos significativos no panorama político. Como vives o momento? Como vivía a negociación no cárcere?
No cárcere as épocas de negociación son moi especiais, non sabes o que se está movendo. Un trata de ler entre as liñas dos xornais, pero como non se atopa no núcleo da trama, non ten máis que hipótese, e logo sabe e comprende as cousas. Vivir no cárcere con expectativas é moi perigoso, e para nós a nosa liberdade era unha cuestión secundaria. Ao resolver o conflito deste pobo, ao desaparecer as razóns que nos levaron a loitar, criamos que a nosa liberdade ía vir por si mesma. Sempre tiven claro por que estaba preso, por iso primeiro fixeime nas razóns que me levaron ao cárcere, e logo mireime a min mesmo. Agora déronse pasos moi significativos, o tema dos presos pasou a ser unha prioridade, pero os obxectivos son os mesmos, están ben marcados, e o inimigo sabe mellor que ninguén cales son. Por iso non os quere dar. En calquera caso, estás seguro de que non cederemos até conseguir todos os dereitos de Euskal Herria.
Zornotzan sortu zen 1958ko uztailaren 10ean. Espetxean 30 urte eta 9 hilabete pasata iazko apirilean berreskuratu zuen askatasuna; Europan kartzelan denbora gehien zeraman presoa zen. Urte horietan denetik ezagutu du: sakabanaketa, 14 kartzela desberdin, 190 gose-greba egun, ihesaldi saiakera, irteera dataren atzeratze gupidagabeak, jipoiak... Ez dira asko izango kartzelan kalean baino denbora gehiago igaro dutenak.
Itsasontzi baten...
“Kartzela ez da lineala. Surrealismoaren gorenera heldu liteke. Pentsa, ni Mallorcako espetxera itsasontzi bateko bodegan eraman ninduten. Han zoaz, itsaso erdian, eskuak lotuta, ‘baina zer da hau?!’ pentsatzen.
...Izar baten gainean...
“Behin grabaketa bat sartu zidaten, eta bertan ‘laster, laster, laster, aitatxoren bila joango naiz izar baten gainean’ kantatzen zuen gure alabak. Nire aldeko ekitaldi guztietan jartzen omen zuten abesti hori, eta nik ere hori entzuten nuen. Bertan egoteko modua zen niretzat, nire herriko jendea sentitzekoa”.
...igeri.
“Kartzelan, irteterakoan igerian ikastearekin egiten nuen amets. Niretzat ezinezkoa zirudiena lortu dut. Beti irudimenean eta gogoan neukan apeta bete dut, eta sentsazio eta zirraraz beteriko mundu aske baten atea zabaldu. Aspalditik nintzen horren egarri, eta orain flotatzen dut... Kar, kar, kar!”.
Estas foron as miñas últimas palabras cando fómosche, collidos da man no teu profundo soño respiratorio. O teu corazón quedou para sempre sen unha dor especial, sinxelo, digno. Como vostede queira e esixa. Como queiramos e respectamos.
Xa un mes antes da chegada do... [+]
Compañía
AMAK: Txalo teatroa.
Creado por:Elena Díaz.
Dirección:Begoña Bilbao.
Actores: Por último, Ibon Gaztañazpi dará conta dos pormenores de Intza Alkain, Tania Fornieles, Oihana Maritorena e IRAITZ Lizarraga.
Cando: 10 de xaneiro.
Onde: Auditorio Itsas Etxea... [+]
Hoxe en día, as voces das mulleres e dos nenos e nenas permanecen no seo dunha cultura que deslegitima as súas voces, silenciando as súas experiencias, dentro dun sistema tendente a minimizar ou ignorar os seus dereitos e necesidades básicas. Un exemplo mediático deste... [+]
Euskalgintzaren Kontseiluak eta Bizkaiko Foru Aldundiko langileak elkarretaratzea egin dute langileen egonkortzearen eta euskalduntzearen alde.