Donezteben sortutako Iruñeko semea zara. Nola da hori?

Aita Berakoa zen, maisua. Oibarrera joan, hango emakume batekin esposatu eta handik gutxira Doneztebeko eskolan eman zioten plaza. Han sortu nintzen, baina urte eta erdi nuela Iruñera joan ginen bizitzera, Jarauta karrikara lehenbizi eta Kale Nagusira ondoren. Orain Zirizan bizi naiz, baina ozenki erraten ahal dut ni Iruñekoa naizela eta gainera Iruñea maite duten horietakoa. Etxeak, karrikak eta esparru fisiko guztia maite dut. Edertasunzalea naiz, esteta, eta Iruñea ikaragarri gustatzen zait.

Euskaldunberria?

Bai. Aitak ez zekien euskaraz. Lau gauzatxo baino ez. Niri erakutsi zidan hitz bakarra “zortzigarrena” izan zen. Gu hamaika anai-arreba ginen eta aitak esan zidan: “Seme: galdetzen dizutenean zenbatgarrena zaren zuk ‘zortzigarrena’ erran behar duzu”. Nire aitatxik bai bazekiela eta baita frantsesez ere. Horregatik txikitatik nik beti esan dut bi hizkuntza hauek ikasi behar nituela. Gaztetan, 18-19 urterekin, euskara ikasten hasi nintzen. Sagrario Alemanek eman zizkidan klaseak, ikaragarri irakasle ona da eta oso oroitzapen onak ditut. Garai hartan nire kabuz Zubietara joan nintzen, Malerrekara, etxe batean ikastera. Hori benetako murgiltzea izan zen niretzat. Uretan sartu nintzen ia igerian jakin gabe. Juanikorena izeneko familiak izugarri ongi hartu eta babestu ninduen. Hori eskertuko diet nik beti.

Gerora irakasle ere aritu zinen.

Bai, Nafarroako Gobernuak antolatutako helduentzako ikastaroetan, baina utzi nuen erabaki bainuen musikara dedikatzea. Oibarreko nire amak orduan esan zidan: “Ay hijo, y cuando quieras volver a la Diputación ¿si se te olvida el vasco?”.

Bi soldata mota daudela diote: materiala eta espirituala. Musikari profesionala izanda ez dut lehen bezalako egonkortasun ekonomikorik baina soldata espiritualarekin, aldiz, arrunt aberatsa sentitzen naiz. 2002az geroztik klaseak ematen ari naiz berriro, baina musika eskolak dira oraingoan, Musikene goi mailako kontserbatorioan.

Eta musikarekiko zaletasuna?

Nire aita txistularia eta txistuzalea zen. Orfeoian ere noiz edo noiz kantari aritu zen. Hamaika senideen artean ni naiz musikara dedikatu den bakarra. Nire etxean bazegoen txistu bat mahai gainean eta ukitu eta baita jo egin zuen bakarra ni izan naiz. Txistua ikasi nuen Iruñeko Kontserbatorioan. 12-13 urte nituelarik gaitarekin zaletu nintzen. Etxe parean gaita edo dultzaina jotzaile bat bizi zen eta niri ikaragarri gustatu zitzaidan tresna hori. 15 urterekin hasi nintzen gaita jotzen eta lauzpabost urte ibili nintzen harat-honat, Nafarroako herri guztietan barna, ia juglarrak bezala. 19 urterekin, ostera, sentitu nuen gaita, tresna bezala, txikia gelditzen zitzaidala eta zerbait gehiago nahi nuela. Horrela hartu nuen saxofoia ikasteko erabakia. Ikasketak Iruñean hasi eta Donostian bukatu nituen. Karrera bukaerako saria eman zidaten. Niri jazza ikaragarri gustatzen zitzaidanez, hasi nintzen lagunekin ikasten eta jotzen. Sebastiana taldearekin toki eta taberna guztietan ibili ginen. Kanpora atera nahi eta lau urtez Nafarroako Gobernuari beka eskatu baina ez zidaten ematen. Azkenean Madrildik heldu zitzaidan Parisera joateko aukera eta hara abiatu nintzen 33 urterekin. Bertan asko ikasi nuen eta hona itzulita Auñamendi diskoa ekarri nuen besapean, hango lagun frantsesekin egina. Horrela abiatu zen nire bakarkako ibilbidea. 96an kaleratu nuen nire lehen diskoa eta orain duela gutxi, zazpigarrena.

Parisen lau urte eman zenituen. Emankorrak?

Pariseko egonaldiak ikaragarri ongi markatu ninduen. Uste dut Parisen badirela bi motako etorkinak: bata, han dagoena arrautza frijituak beti gogoan dituela, hango gauzak maite nahi ez dituena; eta bestea, hango gauzekin topo egin eta bizitu nahi duena. Lehena beti ari da gogoratzen zeinen ongi bizi den bere sorterrian eta zeinen gaizki Parisen… Eta aldiz hona etorrita beti erraten du zeinen ongi dauden gauzak Parisen eta zeinen gaizki hemen. Horregatik Parisen nengoela hemengo jendearekin ahalik eta gutxien egotea erabaki nuen. Lekuz aldatu eta bidaiatu egin nuen nik. Gero Iruñera itzulita, ikusi nuen gauza asko lehen uste nuenetik oso desberdinak zirela. Gatazkaren inguruko iritzia adibidez arrunt aldatu nuen. Musikalki ere izugarrizko aldaketa izan nuen eta, oro har, han ikasi nuen hemengo gauzak maitatzen. Anitz maite nituen batzuk bazterrean utzi nituen eta bertze batzuk aldiz, nabarmendu. Egunero Paris hiriaz akordatzen naiz. Oso frantsesa sentitzen naiz. Frantses kulturak dituen hainbat arlo ikaragarri gustatzen zaidalako.

Zeintzuk, adibidez?

Hemen giza harremanak askotan artalde moduan bideratzen dira, otsoa agertuko ote den beldur-edo. Eta nik artaldean edo koadrilan ibiltzea ez dut gustuko. Han harremanak zuzenagoak dira, buruz buru, tête à tête. Lasaiagoak, builarik gabe. Hemen lau, bost edo sei pertsona izan mahai baten inguruan eta bizpahiru elkarrizketa egiten dira aldi berean. Bat zerbait interesgarria esaten ari denean beste bat sartzen da… Frantsesak horretarako desberdinak dira, harremanak aberatsagoak dira, sakonagoak, beldurrik ez dute, gehiago ligatzen dute sexu harremanak ere garrantzitsuak direlako… Ezagupen jatorragoa da, jatorra zentzu horretan, ez eguzki tendidukoa. Niri frantses puntu hori ikaragarri gustatzen zait.

Ene semeari erraten diot: “Beñat, Euskal Herria eta euskaraz gain bada bizitza, ez ahaztu!”. Eta hori da neure buruari Parisetik itzulita erran niona. Nire azken diskoa, adibidez, En jota. Gaztelaniaz. Zergatik ez? Nazionalismoaren mundu honetan badira osagarri asko txikiago egiten gaituztenak: mugak, beldurra, espainiar kutsua duen ororen kontra egotea beti… Nazkatuta nago. Ni euskalduna eta espainola naiz. Nire amak gaztelania eman zidan eta maite dut. Nire ama-hizkuntza da. Eta zer? Nik gauza hauek ozenki esaten ditut. Iparraldeko euskaldunak, oro har, ez dira lotsatzen frantsesak izateagatik, zenbait errefuxiaturen seme-alabak kenduta. Bada 80ko hamarkadan zintzilikaturik gelditu den jendea. Madrilerako bidea hartu eta muturra makurtzen dutenak Espainiara joaten direlako, eta bidaian bizpahiru esaldi euskaraz egin eta gero gaztelaniara pasatzen direnak. Lotsa emangarria, benetan. Nafarroan bada horrelakorik metaka. Nik tren horretan irakurtzen ahal dut Sánchez-Ostizen azken liburua (espainolez) eta era berean euskaraz erantzuten ahal diot mugikorreko dei bati, horrek, adibidez, ongi sentiarazten nau.

Nahasketa sormen iturria ere bada, ezta?

Gauzak sortzeko irekia izan behar dela uste dut nik. Jotaren diskoaz, agian, baten batek pentsa dezake marketin kontua dela jota, fadoa, flamenkoa… nahastea. Ez. Ez da hori. Hau bihotzez egina da. Parisen izan nuen oso irakasle ona, Jean Guerin, piano jotzaile ez zirenentzat piano klaseak ematen zituena. Ez dakit nola suertatu zen, egun batean, kikilduta, kontatu nion gaztetan Euskal Herriko, Pirinio aldeko musika eta tresna tradizionalekin aritua nintzela eta berak, hunkituta, esan zidan ikaragarrizko pribilegioa zela hori. Esan zidan horrekin guztiarekin zerbait egin behar nuela. Nik informazio hori guztia, tradizio hori guztia nire zainetan nuen eta hitz horiek izan ziren piztu ninduten nolabaiteko suziria. Beti eskertuko diot hori esan izana.

Zergatik itzuli zinen?

Agian ez nintzelako hango inorekin maitemindu… Horretaz gain Paris oso hiri garestia da. Musikari bezala ibiltzea oso zaila da, Europako, munduko musikari hoberenetakoak dira hor eta lehia bortitza eta gogorra da. Niri Iruñea ikaragarri gustatzen zait eta Pirinioak maite ditut. Hemengo bizimodu on hori gustatzen zait, ez tabernaz taberna oihuka ibiltzearena.

Mendizalea zara, etxe ekologikoa eraiki duzu… Naturarekiko amodioa ere barne-barnean duzu.

Iruñean bizi nintzela astean behin etortzen nintzen Etxauri bailara honetara, Zirizako eskailerak izeneko tokira, zehazki. Haitzen arteko bide bat da. Toki ederra, miresgarria. Lamien tokia. Behin ikusi nuen orube bat salgai zegoela eta aukera aprobetxatu genuen. Naturan bizitzea, hiritik hamabost minutura, horixe zen nahia. Tarteka hirira, artaldera, joan behar izaten dut. Francisco Javier Irazoki poeta lesakarrak zioen paradisuez gozatu ahal izateko, tarteka, haietatik ihes egin beharra dagoela. Bestalde batzuek uste dute hemen, naturaren erdian egoteagatik, inspirazioa errazago etortzen dela, baina nik, Jon Alonso idazleak bezala, uste dut inspirazioa ipurdian dagoela, hau da, lan egiteak ematen dizula ideia eta ez inguruan duzunak.

Nola ikusten duzu panorama musikala gaur egun?

Oso gaizki. Musikariok behar dugu jo. Musikariok, Mendebalde honetan jende gehienak bezala, behar dugu egunean hiru aldiz jan. Kultura gauza ez beharrezkoa bezala ikusten da eta krisi garai honetan oso zaila dago dena. Kulturari egiten zaizkion mozketak sortzaileon kalterako dira. Agian artistok beti ari gara negarrez, baina egoera, gaur egun, oso kezkagarria da. Diru publikoaren kudeaketa daramaten horiek kulturaren pedagogia egin beharko lukete, dagoena jendeari eskaini, baina gehienetan ez dute egiten. Frantzian, esate baterako, sentsibilitate handiagoa dute horretarako. Adibide txiki bat: orain dela bost egun 35 bat e-mail bidali nizkien beste hainbeste Nafarroako kultur teknikari eta kultur zinegotziri nire aurkezpena eginez. Informazioa eta egin dizkidaten kritikak igortzearekin batera, nire azken diskoaren ale bat doan bidaltzeko eskaintza egiten nien. Ez dut erantzun bakar bat ere jaso. Eta pentsa zeinen erraza den ordenagailuaren bidez “ados” edo “ok” erantzutea, nahi izanez gero. Hiru segundo. Nik ez dut halako gauzekin erre nahi, baina gauzak ozenki esan behar dira. Tamalgarria da baina orain mezenasgorik, maitekiro laguntzen dizun inor ez dago. Orain mezenak marka komertzialak eta bankuak dira.

En jota zure azken diskoan ezohiko moduan ematen dituzue jotak. Hau ez al da sakrilegio moduko bat Nafarroan?

Bizi garen lur honetan oso atxikirik gaude gure tradizioei eta muturra okertzen duenik ere bada zerbait ukituz gero. Jotak halako ikono, halako marka du egun hemen Nafarroan. Ni sukalderaino sartu naiz eta jota tradizionalak astindu ditut sormen lan bat egiteko. Hori harrigarria izan da jende askorentzat.

Zu jotak jota egon zara betidanik.

Musika tradizionala beti maite izan dut nik, hunkitzen nau eta beti dut hor poltsikoan gordeta, handik abiatzeko beste gauzak egiterakoan. Harmonikoki jotak ez dira oso aberatsak, baina kantatzeko moduak, melismak, tinbrea… propioak ditu, fadoak edo koplak, adibidez, ez dituztenak. Bolumen aldetik oso ozen kantatzen da eta horrek ospe txarra eman ohi dio. Baina jota emeki ere abestu daiteke, haurtxo bat besoetan bazenu bezala, adibidez. Arantxa Diez jota kantariak beti esaten zidan sentsazioa zuela atzera joan garela eta kendu digutena berreskuratu egin dugula.