Quen son os mercados e como nos gobernan (capítulo 10, Icaria/ASACO, 2011).

Aínda que se adoita considerar imposible, existe a posibilidade de manobra para xestionar a solución da crise sen someterse aos poderes financeiros (“mercados”). Pero para iso sería imprescindible desobedecer algunhas das restricións impostas na Unión Europea (Pacto de Estabilidade e Crecemento e Pacto do Euro). Esta desobediencia non ten por que significar a saída automática da moeda común. Pero, si quérese xestionar de forma democrática e social a solución á crise, é imprescindible comezar a recuperar en parte a soberanía que se quitou aos cidadáns europeos nas últimas décadas.

En primeiro lugar, recuperar a centralidade da política de toma de decisións económicas é prioritario: hai que garantir que a xestión económica dos nosos recursos realízase mediante procedementos democráticos. Non se pode pór en marcha ningunha outra forma de xestionar a crise sen enfrontarse previamente á chamada “ditadura dos mercados”. Para iso, as institucións nacionais e europeas deben ser verdadeiramente democráticas e ter vocación de servizo á maioría social en lugar de apostar pola banca e o resto dos investidores financeiros. Os elementos básicos das directrices para saír da crise deben contar coa protección da cidadanía. O límite máximo de déficit público que se fixa nun límite constitucional é un caso extremo. Os partidos políticos non poden aprobar medidas que afecten de maneira contundente ás condicións de vida actuais e futuras dos cidadáns, medidas que non estaban incluídas no programa no que os cidadáns puideron votar. Nestes casos, débese solicitar a organización de consultas vinculantes para asegurar a protección das medidas por parte da cidadanía. Por exemplo, Islandia demostrou que se pode pedir o dereito a decidir en cuestións de economía básica como as actuais.

A outra condición indispensable para liberarse da autoridade inxusta dos poderes financeiros é a obtención de mecanismos de financiamento que permitan aos estados recorrer a investidores privados. O problema é que o Estado pode mobilizar recursos enormes; o problema é que nos últimos anos renunciou a esa capacidade.

E negouse a facer concesións aos grupos máis ricos de cidadáns –que baixaron substancialmente os impostos que pagaban– e aos bancos –que están a enriquecer enormemente financiando aos estados grazas aos recursos que lles dá unha institución pública (o Banco Central Europeo)–. Recuperar unha política fiscal sólida e progresiva, unha política que grave máis as rendas do capital (con menos impostos que as rendas de traballo no noso país), e unha loita decidida e eficaz contra a fraude e os paraísos fiscais, suporía un importante incremento dos recursos a disposición do Estado. Con iso reduciríase a necesidade de endebedamento e, por tanto, a dependencia que actualmente ten dos mercados financeiros.

A recuperación da capacidade de mobilización dos recursos públicos resulta especialmente urxente no actual contexto, no que resulta imprescindible a posta en marcha de programas sólidos de gasto ben executados polo Estado. Por unha banda, estes recursos públicos deberían destinarse a paliar os danos sociais que xera a crise nos cidadáns máis desfavorecidos. E, doutra banda, o investimento público é imprescindible para a reactivación económica e a xeración de emprego, canalizando o noso modelo produtivo a través dos principios de sustentabilidade social e medioambiental.

A xestión da moeda tamén debería apostar pola soberanía económica. Fan falta bancos centrais que asuman responsabilidades cos cidadáns e que deixen de actuar como representantes dos acredores (bancos e outros axentes con débeda). Cando os Estados o necesiten, o BCE debería comprar sen alargar a súa débeda pública e cuns tipos de interese favorables (contrarios aos estatutos actuais), en lugar de ofrecer eses tipos de interese reducidos aos bancos privados, que se enriquecen financiando aos Estados a un custo moito maior. Un banco central responsable non ten que garantir unha alta rendibilidade dos activos financeiros, como fai o diñeiro barato deixando aos bancos e non aos Estados, senón establecer unhas condicións monetarias e financeiras que contribúan á recuperación da actividade económica e á creación de emprego.

Tamén no ámbito financeiro deberíanse adoptar medidas importantes que contribúan a ampliar a marxe de manobra cara a unha xestión económica democrática e eficaz. En primeiro lugar, requírese unha rigorosa regulación bancaria e financeira. As normas relativas aos produtos financeiros e ás operacións que poidan realizar os operadores deben ser moi precisas (o que se coñece como “banca de sombra” para eliminar as actividades financeiras que non teñen supervisión algunha), de forma que se eviten as actividades especulativas ou, simplemente, as excesivamente perigosas; confirmouse que as perdas por exceso de risco se socializan finalmente no conxunto da poboación. Fronte ao proceso de privatización en curso, a banca pública debe recuperar o seu lugar, ser capaz de actuar con criterios a longo prazo e de utilidade social, e ofrecer préstamos razoables a actividades económicas prioritarias para o cambio de modelo produtivo e a creación de emprego. Isto, unido a unha maior capacidade financeira dos Estados, contribuiría á autonomía fronte ao sector financeiro privado. Por último, as medidas de control dos movementos de capital, tanto entre os mercados financeiros como entre os países, son necesarias para garantir un compromiso mínimo cos proxectos que financian devanditos capitais e para evitar comportamentos especulativos.

Adóitase argumentar que se trata dunha ditadura insuperable dos mercados. Dise que si un país establecese controis de capital que obstaculizasen a especulación ou un regulamento de traballo a favor dos traballadores, os investidores abandonarían o país e elixirían destinos máis atractivos. Pola contra, a UE ofrece unha situación axeitada para este tipo de medidas. Lembremos que case o 70% do comercio exterior dos países da UE está orientado aos países europeos. Por tanto, a competencia exterior que afecta os países da UE concéntrase, principalmente, no propio continente. Por iso, o espazo económico europeo baseado na cooperación entre os socios resultaría plenamente viable: fronte ás xanelas con tendencia ás baixa —rebaixas fiscais, reducións salariais, ampliación da idade de xubilación, ausencia de control dos capitais financeiros, etc.—, un espazo que funcione de forma conxunta e coordinado, que non se basee nunha competencia destrutiva a curto prazo co país veciño, podería establecer medidas totalmente opostas.

En concreto, a efectiva integración económica entre os países da UE permitiría establecer un modelo de dereitos laborais e sociais acorde cunha tendencia á alza. En canto ao problema do paro, poderíase reducir a xornada laboral (sen redución de salarios) e a vida laboral, o que permitiría unha distribución máis equitativa dos postos de traballo existentes (e dos ingresos). Ademais, unha repartición máis equitativa do traballo remunerado suporía unha distribución máis equitativa dos traballos non remunerados (tarefas domésticas e de coidados). O salario mínimo debe ser suficiente para garantir un nivel de vida digno, polo que debe chegar ao nivel europeo, tomando como referencia os niveis máis altos.

Unha vez recuperado o poder de decisión económica e desvirtuado o actual mecanismo de competencia salarial nos países da UE, sería posible cambiar o proceso de axuste salarial, que estivo vixente durante tres décadas e profundouse na crise. Deste xeito, repartiríanse de forma máis equitativa os custos da crise, adaptaríanse aos culpables e os traballadores recuperarían o poder adquisitivo e os dereitos económicos e sociais recortados nos últimos tempos. Estes son os puntos de partida para avanzar cara a unha sociedade verdadeiramente democrática desde o punto de vista económico.