A educación física é unha actividade fundamental para o desenvolvemento do corpo e das capacidades físicas, para favorecer a autonomía persoal, a capacidade de iniciativa, a socialización… Co paso dos anos, converteuse nunha área que adquiriu relevancia nos centros educativos, necesaria para o desenvolvemento integral. En Nafarroa, Lapurdi, Zuberoa e Baixa Navarra, seguindo a tendencia europea, ofrécese á actividade física un lugar digno na escola –ver cadro de abaixo–, pero a situación na CAPV é diferente.

En 1996, coincidindo coa primeira promoción do profesorado de Educación Física na CAPV, decidiuse dedicar ao mesmo un mínimo de dúas horas e media por semana en horario de Educación Primaria (6-12 anos) e dúas horas en Educación Secundaria Obrigatoria (13-16 anos). Esta cifra estivo vixente ata que o Departamento de Educación do Goberno Vasco sacou á luz o Decreto de Educación de 2007. É curioso que o decreto destaca a importancia da educación física –o mesmo que no Plan Vasco de Actividade Física deste ano–, facendo un chamamento a traballar a saúde e a actividade física de forma sistemática, a fortalecer o lecer ou a incluír outras actividades complementarias na práctica deportiva, pero na práctica reduce nun 40% o número mínimo de horas dedicadas a esta materia: unha hora e media á semana. “A partir do horario mínimo, cada centro ten ao redor de cinco horas semanais para actuar con autonomía e reforzar os espazos que queira, pero se no decreto xa reduces un 40% o número de horas dunha área, o claustro dificilmente poderá manter o número de dúas horas e media que xa estaba fixado”, afirma Luís Larrañaga, membro do Grupo de Educación Física e profesor de Educación Física de Sohat. Así, segundo a recollida de datos realizada por Sohat en tres anos, en torno ao 25% dos centros mantense o antigo horario (dúas horas e media), mentres que o 25% móvese en dúas horas e o 50% restante ofrece o especificado no decreto ou menos á educación física.

Perdedores e gañadores coa escusa de PISA

A repartición de horarios do decreto priorizou a Lingua Estranxeira (inglés) e a Informática, e deu o maior peso á Educación Física, xunto con Música e Plástica. Larrañaga opina que se trata dunha operación de mercadotecnia, fortalecendo as ciencias e o inglés no estudo PISA e coa esperanza de obter mellores resultados neste tipo de avaliacións diagnósticas. Con todo, o profesor subliñou que en Navarra se decidiu non prexudicar a educación física, con dúas sesións semanais de 50 minutos, e que en PISA e nas avaliacións diagnósticas obtivéronse resultados similares, nalgúns aspectos mesmo mellores que na CAPV. No Estado español, a media de dedicación ao exercicio físico é de dúas horas e 13 minutos á semana. “Parece que só as linguaxes, as matemáticas, etc. favorecen o ámbito cognitivo, pero non é así, a día de hoxe sabemos que o exercicio físico ten enormes beneficios á hora de desenvolver as capacidades cognitivas, sobre todo en nenos de 7 a 9 anos. Tamén son importantes as capacidades artísticas e emocionais (empatía, capacidade de relación…). Temos que ver á persoa na súa totalidade e detrás hai un debate eterno: que tipo de alumnos queremos? Si as chamadas leccións maría trabállanse de forma simbólica, estafamos ao propio currículo e aos pais e nais, porque só nunha dirección impulsamos o desenvolvemento dos nenos e as nenas e as súas lagoas aflorarán tarde ou cedo”.

Á fin e ao cabo, Larrañaga cre que o problema está no fondo. O discurso de que hai que traballar as competencias ou as competencias está cada vez máis estendido no currículo actual e é unha gran revolución metodolóxica, pero na práctica non se dá. “Os exercicios mandabámolos aos alumnos sen ofrecer un primeiro contexto, sen indicar para que e por que lles servirán na vida, e aínda funciona con ese esquema. Nas antigas programacións, onde había que pór ‘capacidades’, escribirase a palabra ‘competencia’ e xa está, na clase de matemáticas todos os alumnos continuarán traballando a páxina 40 ao mesmo tempo, aínda que cada un teña diferente nivel e ritmo de aprendizaxe”.

A clave está na formación do profesorado, porque pola contra calquera cambio parecerase a cero. “Estamos a velo: si nos centros educativos non expós antes a esencia da reforma e insignias a traballar doutra maneira, este sistema educativo de competencias acabará sendo unha operación de mercadotecnia e non un cambio real cara a dentro”.

Precisamente a materia que mellor se adapta á filosofía da nova metodoloxía, ao saber aplicado, á preparación da persoa para a vida, é a de Educación Física, pero é a que máis madeira lle deu o Goberno Vasco, segundo criticaron os de Sohat. O profesorado afirma que a educación física pode ensinar virtudes valiosas para desenvolver capacidades físicas e motoras, desenvolver unha vida física e intelectual saudable, axudar á toma de decisións, coñecer as limitacións e posibilidades de cada un, adquirir confianza, a expresión corporal, expresar e controlar as emocións, mellorar as relacións interpersoais, motivar, coeducación entre o alumnado, desenvolver competencias comunicativas, sociais e afectivas, integrar… e garantir unha mellor calidade de vida.

O deporte tamén se practica fóra da escola

Habería que analizar até que punto os hábitos sedentarios actuais ocuparon o lugar dos xogos e do deporte nas horas libres dos nenos e nenas. Con todo, as linguas malignas poden dicir que os nenos fan exercicio físico suficiente no tempo libre e que non é necesario dedicar máis tempo á escola. Este argumento débese a que Luís Larrañaga di que é certo que o ámbito que máis impulsou o currículo é o inglés, pero ás academias privadas acoden unha chea de nenos e nenas a aprender inglés e mesmo a impartilo como unha actividade extraescolar en moitos centros. “Independentemente do que fagan fose, estamos a falar da educación obrigatoria, dos coñecementos mínimos que debería ter todo o alumnado, do tipo de desenvolvemento que queremos dentro dese horario”.

Doutra banda, o deporte escolar que se ofrece fóra das horas obrigatorias non se pode comparar coa educación física. O primeiro adoita ter un enfoque competitivo, de procura e impulso de talentos, de separación de mozas e mozos a partir de certa idade, de federacións detrás… e a educación física ten outros obxectivos, baseados nunha actividade física máis diversa, non só deportiva. Tampouco lles gusta comparar a hora do xogo: a hora do xogo é para liberar tensións entre leccións e leccións, e a educación física non é a hora de respirar despois dos esforzos realizados nas leccións profundas, senón un campo con valores educativos propios.

Mínimo dúas horas, dúas sesións

Segundo o seguimento cuantitativo realizado nos últimos tres anos, como se mencionou anteriormente, o Grupo Sohat confirmou que o 50% dos centros reduciu a hora e media o tempo dedicado á Educación Física durante a semana. Ademais, constatouse que hai persoas que non cumpren co mínimo, por exemplo, que só fan unha hora á semana e que, aínda que denunciaron máis dunha vez, a administración fai a vista gorda. Un profesor de educación física contounos que na escola onde traballa impártese unha hora á semana e que como non teñen as instalacións axeitadas no centro, tardan 20 minutos en ir e volver ao polideportivo. Para que isto non ocorra, Sohat pediu aos políticos que o horario mínimo sexa de dúas horas semanais –e parece que a maioría dos partidos parlamentarios apóianlles–. Con dúas horas, poderíanse realizar dúas sesións e sacaríase mellor rendemento á lección. Do mesmo xeito que ocorre no resto de territorios vascos e nos países europeos, preténdese que a importancia teórica da actividade física reflíctase tamén na práctica.