Dous estraños o mesmo día e á mesma hora: por unha banda, a Orixe do Eúscaro: Un enigma europeo do documental e a estrea da película “Gartxon e o Val dos Mortos”. Fermosa encrucillada. Do mesmo xeito que recibiría o aviso de “susto morte” e, sen dúbida, elixiría “morte”, á petición de “verdade ou enigma” responderíalle eu tamén “enigma”. Con esa beleza ambigua dos enigmas que sobreviven ao longo dos séculos, a min tamén me gusta dicir que o eúscaro é unha das linguas máis antigas de Europa e que a súa orixe é descoñecido. Isto afórrame moito traballo. E adoita ser moi bonito deixar unha pegada misteriosa no aire. Bo, que aquel mércores me pillou sen a suficiente coraxe para saber cal é a orixe do eúscaro. Quizá si fose venres. Iso é unha escusa. Tentei informarme da segunda oportunidade. “Gartxon e Val dos Mortos”. Seguimento de películas que lideraron e culminado a fantasía épica pola memoria histórica. Primeira parte dunha triloxía que cativará a nenos, mozos e público de todas as idades de todo o mundo. O home Gartxon, convertido en símbolo da recuperación da memoria histórica, senta no banco dos acusados por prevaricar os crimes da época da conquista da Sombra denunciando aos señores escuros de Mans Limpas, Falanxe Española das JONS e Liberdade e Identidade doutras razas. Pero a medida que nos penetramos na historia, darémonos conta de que está chea de xestos: aí está unha comisión de expertos designada polo Goberno do Reino, que acorda a proposta de exhumación dos restos do dono do Val dos Mortos; aí está o avogado da Asociación para a Protección do Val dos Mortos; aí está o mago germánico Fernando Aramburucopulos; alí está rompando as negociacións co Goberno Rioxano. Pero a realidade vai moito máis alá da ficción. Calquera sociedade avanzada do mundo debería avergoñarse, con terrible vergoña, con vergoña histórica, ante ese lugar vergoñoso e monumental no que o nobre ditador Francisco Franco celebra o crime contra a humanidade e o xenocidio como o Val dos Mortos, erixido a favor do seu propio resplandor. “O que importa aquí é o paro, non Franco”, recoñeceu a súa filla Carmen Franco. E esas palabras que lanzou pola boca da misericordia, vese, móstrannos que é tan solidario e responsable como o seu pai. Porque o seu pai sempre mostrou unha gran preocupación polos datos do paro. Por iso, puxo a traballar a miles de represaliados políticos na empresa de descanso e meditación familiar. Recibiunas en prácticas, pero coa regra de que, a través do Traballo, tiña as penas baixo a normativa do Padroado Xeral de Ludoteca, e coa moratoria até a morte. Por fin decidín non vela. Decidín emprender un terceiro camiño. Ao final, fun ao Mintzodromo de Donostia, pola noite, para celebrar o Día Internacional do Eúscaro. Todos os fusilados na Guerra Civil e eu puxémonos divididos en grupos de catro ou cinco persoas, e falamos sobre a posibilidade que temos hoxe en día de realizar todos os trámites para o rexistro da morte en eúscaro, entre outras cousas, tomando un café na charla tranquila (o café non quita soño aos fusilados). E todos se mostraron moi contentos, por suposto, despois de ser fusilados, a pesar de que son euskaldunes vellos, aínda que están a aprender euskera, porque teñen moi poucas posibilidades de falar en eúscaro.