O val de Aramaio atópase moi preto da confluencia de Álava, Gipuzkoa e Bizkaia (Besaide), nunha zona montañosa, rodeada tamén polos montes Udalaitz, Anboto, Ipizte e Orixol (penas de Arangio) e Murugain e Jarindo, polos que discorre a divisoria de augas. Ibarra é o núcleo principal do val, pero existen outras anteiglesias no municipio: Gantzaga, Etxaguen, Arexola, Barajuen, Azkoaga, Uribarri, Untzilla e Oleta. O último caso é singular, xa que é o único barrio fóra do val e limita co pobo de Otxandio (Bizkaia), na zona de Sapalda. O límite entre Bizkaia e Álava é sinuoso nesta zona, quedando dentro de Otxandio Bizkaia e como parte de Oleta Aramaio. É curioso que o pobo de Sapalda sexa biscaíño e alavés. De cando en vez, no noso país, hai algún caso que infrinxa a norma xeral.

Desde Urkiola diríxese a Kurtzeta o percorrido que propón Luís Pedro Peña Santiago e nós comezamos e terminamos a excursión en Oleta. Achegarémonos ao barrio de Oleta desde Otxandio ou desde o porto de Kurtzeta. Se o tempo acompaña, nada máis chegar e empezar a camiñar, teremos a primeira vista panorámica dos montes do Duranguesado. Desde a dereita á esquerda, ademais dos Orixol e Ipizte que subiremos a continuación, poderemos gozar dunha magnífica perspectiva da continuación da crestería de Anboto, Elgoibar, Kurutzeta e Anboto.

Comezaremos o percorrido á altura da igrexa de Oleta e continuaremos pola estrada que vén de Otxandio, un par de quilómetros máis adiante, até chegar ao seu final. Existe a posibilidade de deixar o coche no aparcadoiro ao final da estrada, pero como o noso percorrido circular finalizará preto da igrexa de Oleta, vémonos obrigados a realizar esa travesía na estrada tarde ou cedo. Penetrámonos no bosque, atravesando unha bonita ponte de madeira, con motivos de pintura branquivermellos e vermellos, seguindo o amplo camiño de grava.

Deixaremos este camiño en pouco tempo e seguiremos recto na bifurcación onde se atopa a segunda ponte de madeira, en costa arriba. O carreiro sobe sen descanso, nun precioso bosque, achegando cada vez máis a parede de Anboto. Trátase dun camiño sen perda, con pinturas branquivermellas e pequenos cairns ou cheas de pedras que nos guiarán. Completaremos os últimos metros da primeira ascensión nun fermoso prado, até atoparse co camiño de grava que vai desde Urkiola até o collado de Zabalandi.

Cova de Ipizte e Santa Cruz

Tras un merecido descanso, coa mirada perdida na parede de Anboto, achégase o tramo máis bonito do percorrido. Diríxese cara a Tellamendi e Besaide polo camiño da esquerda e cruzando Ipizte pola súa ladeira cara ao collado de Leziaga polo da dereita. Nós atacaremos a pequena e dura roca de Ipaicé, que se atopa fronte a nós, e subiremos por unha curta e dura costa. Nada máis abandonar cámpaa de Zabalandi e penetrarnos no bosque, atopámonos con algúns dos peiraos que nos axudarán e que denuncian o camiño máis fácil entre bosques e rocas. Neste empinado desnivel, que a miúdo se atopa cuberto de follas secas, teremos que andar con moito coidado para que non se produzan resbalones nin accidentes. Entre as árbores, en breve atoparemos a caixa de correos de Iputz (1.057 m). Non é o cume de Ipizte cunha perspectiva próspera, xa que os arbustos lle limitan a vista en varias direccións, pero o val de Aramaio (Ibarra, Gantzaga, Etxaguen, Untzilla...) e temos un miradoiro perfecto para observar o monte Orixol que subiremos a continuación.

Continuamos en dirección sur, deixando á dereita o carreiro de subida e tomando como referencia o val de Aramaio en todo momento. Trátase dun terreo algo confuso que nos segue e hai que ter coidado coas pedras recubertas de follas. Perdendo un pouco a altura, seguindo a crista chegaremos á base da agulla de Iruatxeta Erdikoa. A agulla xigante está atravesada de arriba abaixo por unha pequena greta que permite o paso da profundidade que alberga a cova do cura Santa Cruz. Sen medo, viraremos o corpo e penetrarémonos na fisura, estudando ben onde pomos o pé, até chegar a unha especie de balcón que ofrece unha visión soñada do val de Aramaio. Estamos na cova do cura Santa Kruz, na cova de Nardin.

Ao carón atopamos unha arqueta transparente. No interior hai un par de fotografías da época do cura Santa Cruz, un libro escrito por Nicolás Ormaetxea Orixe sobre a súa vida e un rosario. Un lugar especial.

Pescozo máxico de Leziaga

O seguinte obxectivo é o collado de Leziaga, que separa a Ipizte de Orixol, e que aspira a gañar. Para chegar a este fermoso pescozo, hai dúas posibilidades: Seguir a accidentada crista de Iputz, superando as penas de Gantzaga e Leziaga, ou descender da crista cara á dereita, descendendo polo hayedo sen camiño claro, evitando Ipizte polo collado de Zabalandi até chegar ao carreiro que leva ao collado de Leziaga (os símbolos de pintura branquivermellos guiarannos novamente). A primeira opción, aínda que bonita, non é recomendable se o tempo é húmido, mentres que a segunda, quizá máis fermosa, non presenta riscos, pero si nos pide precaución no bosque cuberto de follas, se non queremos sufrir algunha escordadura.

O pescozo de Leziaga é un deses lugares que non se esquecen facilmente, un lugar máxico onde a mera maduración dá sentido á camiñada. No centro das penas de Ipaiz e o hayedo pecho de Orixol atoparémonos cun pequeno prado en Leziaga. Ao carón unha pequena borda e ao outro unha magnífica vista do val de Aramaio. Recuncho de ilusión. Penetrámonos no hayedo e enfrontámonos ás primeiras ramplas de Orixol, sen perder de vista os símbolos branquivermellos que limitan a Volta a Bizkaia e a Divisoria de Augas. Aínda que nestas primeiras ladeiras teremos un pouco de suor, a chaira apropiarase e gozaremos de cada paso sobre as follas secas. A medida que nos achegamos á cima do Orixol, lembraremos as doces palabras de Luís Pedro Peña Santiago. Parece coma se estivésemos separados do mundo, enmeigados por un bosque encantador.

Último cume: Orixol

Nun momento, nunha bifurcación, descubriremos o carreiro que nos levará á cima de Orixol, que é un emblema destacado no tronco dunha haxa. Completamos os últimos metros entre pedras e chegamos ao momento máis alto das rocas de Arangio, a cima de Orixol (1.130 m). A cima atópase fóra do bosque pecho, o que nos permite gozar dunha vista única: Anboto, Ipizte, Tellamendi, Murugain, Orkatzategi, Kurutzeberri, Aloña, Aizkorri... Tamén teremos a sensación de dominar o val de Otxandio e o de Oleta.

Tras descansar na cima, comezaremos o último tramo do percorrido. Volvemos até o cruzamento onde comeza a subida a Orixol e continuamos cos símbolos branquivermellos que soben ao Porto de Krutzeta para chegar en poucos minutos á ermida de Santa Cruz. Cerca do barrio de Oleta, observaremos ao dirixir a vista cara ao sotano de Otxandio. O único que nos falta é atopar o camiño axeitado para descender, xa que tendo en conta que os símbolos pictóricos diríxense cara a Krutzeta, o final do percorrido realizarase sen a axuda destes símbolos. Deixamos a crista principal e dirixímonos á dereita, descendendo polo hayedo, até atoparse cunha chabola. Preto da choza hai unha pista de grava, pero nós irémonos pola beira do río, deixándoa, guiados polos sinais dos cairs. Perderemos rapidamente a altura, seguindo a auga, e pronto chegaremos a un camiño máis ancho que nos indica que estamos preto de Oleta. Coa transformación da costa en chairas veremos as primeiras casas de Oleta fronte a fronte, e así chegaremos ao momento de partida, tras unha viaxe por un mundo máxico.