A Lei Foral do Vascuence cumprirá 25 anos o próximo 15 de decembro. Facédenos unha valoración.

Paula Kasares: Non hai que esquecer en que contexto aprobouse a Lei Foral do Vascuence, non é en absoluto froito do consenso político. Hoxe en día existe a mesma falta de consenso. A lei en si, comparada con outras leis similares que lle acompañan, é unha lei moi especial. A solución que non se deu ao bilingüismo social no Estado foi a zonificación. A lei adoece de importantes carencias en relación coas materias ás que se refire. Só afecto á Administración, ao ensino e aos medios de comunicación, e hoxe sabemos que a situación social dunha lingua necesita outros moitos ámbitos: os relativos ao uso social, á socioeconomía… Entón, a Lei é insuficiente no que respecta ao ámbito de influencia que ten en conta e, por outra banda, é coñecida a vontade de facer política lingüística en Navarra a través dese escaso texto. En relación a este último, marcaría dúas épocas: quizais foi máis probable o período inicial, entre 1986 e 2000, e no ano 2000 comezou o tremendo retroceso. É dicir, a Lei en si era moi posibilista, daba posibilidades de facer cousas moi diferentes, pero en Navarra sempre se interpretou de forma moi estreita. Nos últimos anos foi un único detalle; Pérez Nievas permitiu ampliar o modelo D en varios municipios da zona non vascófona da Comarca de Pamplona. Pero non houbo ningunha vontade política para desenvolver o texto en todas as súas posibilidades.

E de que non, hai que facer un pouco de autocrítica. O elemento moi importante da lei é o ensino. Nas décadas dos 80 e 90 déronse dúas claras oportunidades no Parlamento para estender o ensino en euskera a toda Navarra. Non aproveitaron. Por parte dalgúns partidos abertzales, quizá as actuacións foron demasiado maximalistas: non se aceptou a zonificación, non se deu paso a ningunha mellora que puidese producirse.

Sagrario Alemán: Antes da creación da lei, un ano antes, Jesús Azkona fixo unha análise para observar as posicións dos navarros e el dicía que en toda Navarra, non só no Norte e na Comarca de Pamplona, senón tamén na Ribeira, notábase unha actitude favorable ao eúscaro. Dicía que, pola súa actitude, poderíase facer unha lei mellor. Non propuña a zonificación, pero a aplicación da lei dicía que había que ter en conta a situación sociolingüística de cada lugar. Posteriormente, a Lei ditouse en contra da opinión de Azkona, a zonificación fíxose en base aos dereitos.En
Euskalgintza eran máis os que se opuñan a esa Lei, porque a zonificación considerábase prexudicial.

Grao de cumprimento da lei? Paula sinalou que a Lei afecto moi pouco e ademais sempre fala de progresividad, de desexo. Pero logo, aínda que a xente llo explique, non se lle ten en conta. Por exemplo no ensino, en Pamplona houbo moitos problemas para introducir modelos D nalgunhas escolas.

En canto aos medios de comunicación, di que o eúscaro se incorporará de forma progresiva a todos os medios de comunicación. Non se fixo nada. Nos mellores momentos, o eúscaro tivo un cinco minutos en dous ou tres radios. Aí está Euskalerria Irratia, obtida polo esforzo da cidadanía, segue sen licenza. Expertos procedentes de Europa comentaban a necesidade dunha televisión e unha radio en eúscaro en Navarra. Seguimos con grandes dificultades para captar ETB, e non temos unha televisión para toda Navarra en eúscaro.

A lei, na súa orixe, viámola bastante restritiva e interpretárona máis restritiva do que podía ser por parte dos responsables de cumprir a Lei. Á fin e ao cabo, non fala de prohibicións, pero ás veces compórtanse coma se tratásese de prohibir a Lei. Pero mirar o que se pode facer é un pouco preguizoso. Antes había motivación e actitude a favor do eúscaro na sociedade. Agora diría que nos relaxamos. En gran medida demos o visto e prace á Lei, as medidas están tomadas e así estamos moi ben.

Oskar Zapata: Claro que se podía facer mellor, houbo decisións políticas para que non fose así ou así. Algunhas cousas son moi ilustrativas en canto á zonificación. Hoxe en día a maioría dos vascos de Navarra vivimos na comarca de Pamplona. Isto atárono moi ben: Non imos facer a Comarca de Pamplona bilingüe. É dicir, na comarca onde se prestan os servizos non hai dereitos para os euskaldunes e non hai obrigacións en nome da administración, moitas veces. E si a Lei permitíao, os decretos viñeron a limitalo.

Que a lei podía cambiar. Lembro unha xornada organizada polo PSN. Aingeru Epaltza explicoulles outros modelos e exemplos que se dan en Europa e no mundo, formulacións contemporáneas e flexibles. Eu vinos moi lonxe. Non queren coñecernos.

P. CASASES: Que consecuencias ten a lei? A Lei de fai 25 anos establece unha serie de conceptos. Por exemplo, os conceptos de zona non vascófona e zona mixta. Hai toda unha xeración que nace dentro desa lóxica, que acepta a naturalidade e en certo xeito o statu quo de que a maior parte de Navarra é non vascófona. Por tanto, alí onde non é vasco, calquera cousa en favor do eúscaro é contraria á natureza. O desmonte destes conceptos será difícil. Os partidos políticos que se consideran navarros, un PSN, un UPN, non teñen de ningún modo de asimilar o eúscaro. Vostede dixo que ven lonxe [mirando a Zapata], si, esa é a sensación, non coñecen o mundo vasco e non hai a mínima vontade para facelo. Neste contexto, as perspectivas de substitución desta Lei son difíciles.

Oh! Zapato: Exponse ou se prevé progresividad. Ese é o camiño que lles expuña Epalza: tedes a posibilidade de ampliar os espazos de forma progresiva, de atender os dereitos ou as necesidades dos falantes, tedes a oportunidade de actuar con flexibilidade ante UPN. Sábeno ou, polo menos, contóuselles.

S. Alemán: Entenderon a progresividad á inversa. Primeiro deron uns pequenos pasos de mala gana e logo retiráronse nos mesmos pasos que eles deran. Din: “Non, non, é mellor un bo médico que un vasco”, coma se ambos estivesen en contradición, saber euskera e ser bo no traballo. A zonificación creou un status: isto é así e é inalterable, isto é vasco e os demais non son vascos. O eúscaro obriga á xente. Iso é o que complementa o discurso. Obrigar non é unha política axeitada, pero ao mesmo tempo obríganlle a aprender inglés na escola. No caso do inglés, a palabra “forzar” non aparece en ningún sitio, pero o vínculo co eúscaro faise automaticamente.

P. Casases: É impresionante a perversión discursiva que xera a lóxica da Lei. Por exemplo, no Estado, tanto en Cataluña como en Galicia e na Comunidade Autónoma do País Vasco creáronse grupos a favor do dereito dos pais a elixir a lingua vehicular dos nenos e nenas, recollidos na Plataforma pola liberdade de elección lingüística. Nesas comunidades autónomas, PSOE, pp e UPyD defenden o dereito a elixir aos pais e nais que queiran ser pais. Por que non aquí? Eu crearía o grupo “os pais teñen dereito a elixir”. En Navarra os pais non puideron elixir nunca. A xornada a favor do eúscaro do PSN á que se referiu Oskar foi moi significativa. Epalza fixo un discurso precioso e cando tomou a palabra o líder do PSN, Roberto Jiménez, que dixo? Fixo unha versión renovada do discurso retrogrado de Aurelio Arteta, chegou a dicir que está ben que aqueles que teñen o eúscaro como lingua materna soliciten algún dereito, que non puideron evitar ser euskaldunes, desde que naceron, pero que aqueles que se han euskaldunizado a través do ensino non poden pedir os seus servizos en eúscaro. Iso un socialista non o defendería nin en Cataluña, nin na CAV, nin en Galicia, nin á cabeza. Aquí dentro da pérfida lóxica da Lei pódese facer calquera tipo de discriminación que non se pode defender en ningún outro lugar.

Oh! Zapato: Agradecemos moito a de Aingeru, e tamén a de Roberto, porque foi moi ilustrativa. Este é o líder do PSN en Navarra. Que lle imos a contar? Escoitas a Aingeru e logo tiras todo iso? Es doutro mundo.

P. Casases: Actitude sen empatía.

S. Alemán: Tivo algo positivo: sentiron a necesidade de facer algo relacionado co eúscaro. Si queres a campaña de imaxe, pero sentiron a necesidade. Vin a Roberto Jiménez no Nafarroa Oinez e dixen, bo, é un paso.

Oh! Zapato: Conscientes da necesidade dunha lei favorable, para crear unha comunidade lingüística sa temos moitas liñas de traballo, e a todas elas tamén hai que abordalas. Para iso, temos que traballar coa sociedade para conseguir cada vez máis apoios. Non pensemos que a lei nolo vai a dar todo, desgraciadamente hai uns antecedentes moi malos. A pesar de que a lei é favorable, o uso social da lingua non fixo fronte en moitos lugares. Consideramos que o uso social é fundamental na supervivencia da lingua.

Por lei, cal é a situación actual do eúscaro en Navarra?

Oh! Zapato: As condicións políticas son as que son e puxémolas encima da mesa. Hai unha clase política que se opón á comunidade lingüística e, ademais, xógase co sentimento vascófilo para oporse. É a maioría da clase política. Nós [Topagune] temos moi claro que necesitamos condicións políticas favorables para que se dean cambios.

Doutra banda, temos que ver que tipo de discursos son necesarios para adquirir a masa social. Temos que traballar para conseguir a maioría vascófona. Temos que traballar para seducir, para conquistar ou para facernos máis favorables á masa social. Teremos que adaptar todo o que teñamos que contar, a quen contar e como contalo. Non vale dicir o mesmo á persoa consciente e coherente que é euskaldun e que está disposta a acudir a manifa ou [Nafarroa] Oinez. Temos que adaptar todo o que temos que adaptar, sabendo onde queremos ir. Si queres ir á Mesa do Tres Reis non lle dirás cun neno de oito anos, “mira, vou”. No camiño terás que esforzala para que goce, para que sinta o que está a facer. Temos que formarnos máis en comunicación e facer moita pedagoxía.

P. Casases: Fai 30 anos pensábase que a normalización da lingua ía vir do coñecemento do eúscaro. Toda a esperanza que puxemos no ensino. Habemos visto que o coñecemento puro non supón en por si a normalización e a difusión do uso social, e vimos que programas son necesarios para impulsar o uso e outros. Entre as carencias atópase o lecer infantil e xuvenil, si quen se han euskaldunizado no ensino non se van a perder como falantes dentro de vinte anos. Temos beneficios, pero estamos a meter auga moitas veces nun saco cheo de buracos. Non é tan fácil; o neno de casa castellanoparlante entra na escola e esperas que quince anos máis tarde virá todo o vasco que estea disposto a vivir en eúscaro, e non é así. Neste sentido, estamos espidos en Navarra si non é o labor que realizan as asociacións e entidades de iniciativa social, pero institucional non chegou.Por exemplo
, os que agora son pais e nais tiveron mellor situación en canto aos medios de comunicación en eúscaro que os nenos e nenas de agora. Os nenos pequenos non poden ver debuxos animados en eúscaro. Nas entrevistas que realicei nas familias e nas escolas para a miña investigación repítese iso.

S. Alemán: Déronse moitos avances. Con todo, hai uns anos había un ambiente diferente e iso durou varios anos. A xente estaba disposta a facer o esforzo, pero a xente está disposta a facelo até cando... No ensino –adultos e escolas– déronse moitos pasos, pero paréceme –e quizá máis que os datos– que nos últimos dez anos retardáronse estes avances en favor do eúscaro. No ensino, o Goberno acertou moi ben na elaboración da súa política lingüística, é dicir, na elaboración dunha política lingüística contra o eúscaro, entre outras cousas, puxo ao inglés. Isto retardou o modelo D. O mesmo ocorre na euskaldunización de adultos, que descende notablemente. A xente poida que non teña paixón por aprender eúscaro. E sei, por exemplo, que levar ao neno á ikastola é un paso, que a miúdo costa moito enviar ao neno á ikastola, pero non nos podemos enganar. Temos que ter claro que só con iso non imos a ningunha parte.

Pomos unha carga enorme á escola, a escola farao todo. Imos a alfabetizarlos, aprenderán o escrito, pero se non traballamos o oral non pedimos aos mozos que se comuniquen en eúscaro na rúa, estamos a avaliar algo que non lles demos. Por tanto, haberá que ver que sistema educativo imos utilizar no modelo D. Os pais que naquela época levaron aos seus fillos á ikastola foron moi valentes, arriscaron o futuro dos seus fillos. Quizais agora sexa o momento de dicir, “non o conseguiremos todo pola administración”. Deberiamos empezar a organizarnos. Na Escola Infantil, por exemplo, cun bo falante poderíanse xuntar tres ou catro nenos, e así se gañaría o uso da palabra. Teremos que pór en marcha a imaxinación.

O coñecemento é importante, pero parouse nos avances. Que se introduciu o eúscaro noutros ámbitos? Si, pero moi lento. No uso, nas últimas medicións, non se apreciaban pasos deste tipo.

P. Casases: Mozos pola Comarca de Pamplona.

S. Alemán: En canto á transmisión, estes mozos que estudaron na ikastola ou no euskaltegi, hoxe pais e nais, moitas veces non ensinan eúscaro aos seus fillos e fillas e din: “Eu non falo ben e é mellor non falar en eúscaro”. Os discursos duns e outros teñen consecuencias, porque si non se fala ben é mellor non falar en eúscaro aos nenos. En xeral, por unha banda, os discursos que se fan, e por outro, a falta de axuda e os ataques, fixéronnos desistir, ou polo menos retardarnos. No ensino vexo polo menos un par de factores claros: por unha banda, nos últimos dez anos veu a Navarra moita xente inmigrante e non lles atraemos –póñoo en dúbida–. A Administración non fixo nada. Doutra banda, crearon a necesidade de aprender inglés a través de modelos como British ou TIL. Nós non debemos ser capaces de crear isto. Antes había moito máis que aprender eúscaro na cabeza da xente, e digo, refírome ás impresións, sen estudos. Que hai á parte do ensino? Pois moi poucas cousas. Houbo un tempo no que pensamos que tiñamos que darlle importancia ao ensino, hoxe en día non o dicimos: “A isto hai que darlle importancia, non temos ese obxectivo no mundo do eúscaro ou non sei si témolo”.

Oh! Zapato: Nós si. No topagune está moi claro, temos que compactar aos falantes e ofrecer espazos e oportunidades aos falantes para vivir en eúscaro. Entre outras cousas, temos un problema moi serio, necesitamos condicións económicas concretas para traballar con nenos e novos, necesitas axudas se queres facer o que a administración non fai desde o movemento social. Con todo, creo que é máis eficaz que a administración e o movemento social traballen conxuntamente.

Hai que equilibrar o coñecemento, o uso e a sensibilización. Na sensibilización fíxose pouco e cando se fai fanse cousas efectistas, non eficaces. No Día do Eúscaro seguimos gastando moito diñeiro e non temos diñeiro, por exemplo, para levar a cabo proxectos continuos. Cales son as efikazas? Non se cantos sociolingüistas sodes [mirando a Paula] pero unha chea. Aí hai un campo desenvolvido e aí temos algunhas receitas. Temos que traballar para eles. Vexo unha parte do camiño, creo que empezamos a percorrer no últimos quince ou vinte anos. Non basta e hai que ver que funciona e que non. É certo que, ademais da falta de recursos económicos, en todos os movementos sociais hai falta de recursos persoais, no mundo do eúscaro e noutros. Non investimos moito en discursos e pedagoxías; que contar ao profesorado, aos mozos…

P. Casases: Supoño que estaremos de acordo en que é importante que en Navarra se poida acoller a ETB3. Non podemos imaxinar a influencia dos medios de comunicación hoxe en día nos nenos. Aquí non se pode ver e é unha decisión política! Si non teñen intención de facer nada, deberemos facelo polo camiño dos movementos sociais, pero sempre temos que levar o que necesitamos ás costas?

S. Alemán: O máis probable é que nos cansemos sempre do esforzo.

P. Casases: Non podes competir con Clan, Disney Channel…

S. Alemán: Non podemos competir, fáltanos apoio por todos os lados, pero sendo isto realidade, que podemos facer? Non debemos pensar que cando xurdiron as ikastolas ou a euskaldunización e alfabetización de adultos tiñan medios e apoio. Non é nada novo a falta de protección. Eu creo que aí hai algo máis: nun tempo estiveron con moita enerxía e agora, ou polo cansazo, ou porque confiamos na administración, ou...

P. Casases: Son retos diferentes. A montaxe da ikastola pode estar en mans dos pais do pobo, pero a comunidade vasca non pode montar algo parecido a Disney Channel.

S. Alemán: Si. Dependemos das grandes linguas e a situación pode ser máis dura que noutros tempos, pero as escolas infantís pódenas crear os pais nun pobo e son poucas as veces que se dan. Quizais temos moito traballo, quizais o eúscaro non está nas nosas prioridades…

P. Casases: Non se pode comparar o ambiente social dos anos 70 para a loita, a revolución…

S. Alemán: A iso vou!

P. Casases: ... e o individualismo dos anos 2010…

S. Alemán: Si, os valores cambiaron.

P. Casases: Absolutamente, e iso é o que provoca.

S. Alemán: Ademais, naquela época existían moitas poboacións novas. Pódese crer que a paixón pola forza tamén era maior. Agora a xente di, “traballei bastante e necesito un pouco de descanso”. Isto tamén se debe ao envellecemento da poboación.

Outra cousa. Hai que equilibrar o coñecemento, o uso e a sensibilización. Pero a miña pregunta é: hai unha masa crítica mínima co coñecemento do eúscaro para que o seu uso sexa visible? É curioso, pero miremos a Pamplona e a Vitoria. Diría que o punto de partida de Pamplona era mellor que o de Vitoria, máis euskaldun no seu pouquiño. Na actualidade, en Vitoria-Gasteiz a porcentaxe de persoas que coñecen o eúscaro, de maneira máis ou menos extensa, é do 40%. En Pamplona non chegamos ao 20%.

P. Casases: A consecuencia da política de coñecemento.

S. Alemán: Fíxose unha política de coñecemento moi diferente.

Oh! Zapato: Aumentar o número de falantes é, sen dúbida, un dos nosos obxectivos. O camiño para visibilizar o número de falantes da Comarca de Pamplona é compactalos. Imos reunirnos, imos coñecernos, imos facer cousas xuntos, pero ao mesmo tempo imos atraer novos falantes e a darlles oportunidades. Na capital non é nada fácil, pero por dar unha cifra, este ano en Vitoria-Gasteiz o programa Mintzalaguna contará con 600 persoas, é dicir, non viron outra rede de contactos para xuntarse. En Pamplona/Iruña case 400.

No ano 2000, noutra mesa redonda para Larrune, os interlocutores comentaron que os axentes do eúscaro estaban atomizados e que tiñan dificultades para facer estratexias conxuntas. Que dicides vós?

S. Alemán: Os que traballan na normalización e no mundo do eúscaro, cada un ten un quefacer e esfórzase niso. As condicións político-económicas levaron a cada un a apertar dentro de si mesmo, a tentar sobrevivir. Ao mesmo tempo, estamos a dar uns pequenos pasos en torno ao Consello. Empezamos a xuntar representantes de diferentes grupos para organizar a manifestación do 15 de maio de 2010. As reunións continúan, que vai saír de aí? Espero que xurda algo no discurso; como facer fronte ou como responder a algunhas cousas, que propornos, que pasos dar… Aínda que moitas veces a xente teña vontade –refírome ás dúas facetas, xa que antes dixen que nos amornamos–, é difícil saber que facer. As reunións son a nivel de Navarra. En Pamplona tamén hai un pequeno punto de encontro, aínda non demos grandes pasos, pero que, aínda que sexan pequenas, sempre sexa para avanzar, que a xente vexa que estamos a dar pasos. Atomización en Pamplona? Si, cada un está bastante ocupado consigo mesmo, pero hai pequenas cousas como estas que demostran que a xente empezou a reunirse e a pensar que se pode facer. Non quero ser moi pesimista.

Oh! Zapato: En Navarra hai unha mesa: Sortzen, AEK, IKA, Ikastolen Elkartea, Euskal Herrian Euskaraz e Topagunea. Desde esa mesa organizamos unha manifestación que tivo un gran éxito e, como non, non a celebramos. Ese é outro pecado, non contar o que facemos, non celebrar. A falta de celebración provocou unha certa interrupción na actividade continuada. Nestes momentos estamos a tentar compartir un diagnóstico. Estamos a facer un gran esforzo para traballar conxuntamente naquilo que pode ser unha colaboración non competitiva. É verdade que hai estratexias diferentes, que vimos de culturas diferentes, que para algúns no discurso hai un tótem de palabras, para outros hai outro… Nos estamos distanciando ou entusiasmando coa nosa relación. A manifestación serviunos para coñecernos moito. É un paso moi interesante para analizar a situación de Navarra e facer propostas desde o ámbito do eúscaro.

Fixaron prazo?

Oh! Zapato: Niso estamos. Acordar prioridades pode tardar ou non. Unha cousa é facer o diagnóstico e outra acordar as prioridades.

P. Casases: Estou de acordo co que dixeron Sagrario e Oskar. Atomización de axentes si, pero insisto na importancia dos medios de comunicación. Os medios de comunicación crean comunidade e fan compartir referentes. En Navarra temos grandes carencias, ás veces fáltanos un medio de comunicación para dicir o que facemos. Para todos os navarros a cultura vasca é totalmente descoñecida. Estamos completamente underground, en catacumbas, por baixo dos mínimos, e estamos afeitos vivir así.

S. Alemán: Quizá non somos o bastante espesos, pero ao mesmo tempo só coñecemos o noso mundo. Ou quizá coñezamos a dos demais, pero non sabemos até que punto é o seu descoñecemento con respecto a nós.

Oh! Zapato: Nós tamén somos parte dese mundo. Creo que eles non nos coñecen. Teremos que analizar as estratexias e os discursos, claro que tamén necesitamos eses cómplices, é a maioría. Como poño no meu favor a unha persoa de Fustiñana? Que lle vou a dicir para que non se me ocorra? Non teño fórmulas, pero teremos que facer reflexións. Na manifestación de maio xuntámonos unhas 30.000 persoas. A moitos deles só pódeslles pedir que pasen por alí, pero responderon, comprenderon o que lles contaches. Temos que saber contar as cousas, construír un relato en función do receptor.

P. Casases: Está claro que a actitude, a opinión, a mentalidade… contra o eúscaro non é monolítica, non é irreversible. Baséanse na proximidade, o descoñecemento e os prexuízos de moitos anos. Con todo, por exemplo, na ikastola Argia de Tudela celebran a “Festa dos avós e avoas” e, segundo contáronme, ven moitos avós e avoas que non foron moi amigos da cultura vasca e que senten atraídos polo uso do eúscaro por parte dos seus netos. A través da vía emocional, doutras vivencias, doutro tipo de pontes, pódense superar os prexuízos existentes en gran parte da poboación navarra. Si conséguese superar a nivel colectivo, chegará a nivel político. De momento, algúns se empeñaron en que haxa dúas Navarra, unha vasca e a outra non euskaldun. Pero os navarros demostraron que en Navarra non hai fronteiras para o eúscaro.

Oh! Zapato: Pero pensar a quen pedir de antemán está ben. Non pida a unha persoa o que non vai dar. Temos que admitir que moitos non van aprender euskera, aínda que sabemos que é imprescindible para nós.

Os axentes, asociacións e institucións que traballan en torno ao eúscaro teñen que mostrar a súa pluralidade para atraer a quen non está no mundo do eúscaro?

Oh! Zapato: A necesidade de demostralo, porque existe. Non contamos o que temos.

S. Alemán: Miramos o que non facemos nós, pero temos que mirar o que fan outros. Se alguén marcou ben a política lingüística iso é o Goberno de Navarra. No discurso deixaron moi claro que os vascos son todos iguais. A cuestión da falta de pluralidade non vén de que nós non fagamos ese discurso ou non vemos a nosa pluralidade, senón de que, doutra banda, hai un discurso que marca moi ben “os vascos son así e punto”.

Oh! Zapato: Estou de acordo. Moi cultivadas psicoloxicamente.

S. Alemán: E non ten o mesmo peso o discurso que se fai desde o poder e o discurso que fan os excluídos. O poder, a orde, o benestar e os demais “arrinconan a eses teares”.

P. Casases: Os vascos sempre en conflito.

A noticia do final de ETA e, en consecuencia, a esperanza de novos tempos, deixou sen escusas aos dirixentes políticos que actuaron en contra do eúscaro?

S. Alemán: Si están a favor do eúscaro, si téñeno como lingua local, non ten ningunha escusa para non facer ese tipo de política lingüística. O de ETA non é máis que unha escusa. Nunha casa hai fame e esa familia está enfadada co veciño porque el sementa o trigo. A familia ten terras pero non sementa trigo. Si realmente pensas que tes que arranxar a fame sembras o trigo. Non quere acabar coa fame, non quere facer política lingüística a favor do eúscaro, porque o eúscaro lle importa un bledo. Quen non quere sempre ten un pretexto. Neste momento sabemos que escusa teñen, a crise. É dicir, fai falta diñeiro para defender o eúscaro, non fai falta diñeiro para facer política en favor do castelán, nin sequera para apoiar ao inglés. Unha das escusas quedou no aire, pero van utilizar outras moitas: a de forzar; a de falta de diñeiro; para os da montaña son catro e imos facer algo, non para os demais…

P. Casases: Non teño esperanzas de que a curto prazo as cousas vaian cambiar na política lingüística. Lembraredes como dixo Sanz: mentres non haxa normalización política non haberá normalización lingüística. Agora non contarán coa escusa de ETA, pero si coa da crise, do independentismo, da ameaza contra Navarra… O eúscaro, no seu discurso, é algo contra a navarridad.

Oh! Zapato: Os euskaltzales temos a oportunidade de aproveitar o momento, cambiarán de vontade se a sociedade lles esixe que cambien, si ven que están a piques de perder o poder. Desde o punto de vista de imaxe, é verdade, o noso pode volver ser atractivo para moitas persoas, para aquelas que se afastaron. Temos que aproveitar todo o que nos rodea. Eles aproveitárono para facer o contrario.

Onde imos pór o ollo en diante?

P. Casases: O País Vasco ten que seguir creando e desenvolvendo iniciativas pola súa conta, desgraciadamente seguimos sendo unha necesidade. Si miramos cara atrás, os logros que hoxe en día son fundamentais xurdiron desta maneira. En Navarra non virán do ámbito institucional, polo que haberá que buscar, por iniciativa popular, cambios que satisfagan á comunidade vasca.

S. Alemán: Depende moito de nós neste momento. Iso non quere dicir que non teñamos que falar coas persoas que están nunha ou outra responsabilidade. Algúns din que hai cousas que se contaxian estando xuntos. Pero, sobre todo, temos que difundir esa idea na sociedade: está nas nosas mans e, na medida en que nós fagámolo, quizá paremos a outros, aos que agora están en contra, ou nos poñamos do noso lado. Isto último será pedirlle un pouco, pero bo.

Temos que traballar o discurso, a ver si imos cambiando as crenzas de prexuízo, hai que traballar a motivación e as actitudes. Outro punto: temos que ser conscientes de que tamén temos forza. Os vascos non somos moitos, pero si o somos. Temos que ter claro que xuntos podemos conseguir algunhas cousas e empezar a facer pequenas cousas, como pedir contas ás compañías de telefonía móbil como consumidores. O idioma está relacionado co cambio de hábitos. Aos poucos temos que ir cambiando os costumes de cada un de nós e crear a necesidade do eúscaro.

Oh! Zapato: Ouvín falar a varios sociólogos: As nosas palabras e crenzas crean realidade. Eu imaxinaría o triángulo. Por unha banda, temos que saber ser atractivos en todos os sentidos. En segundo lugar, debemos ser conscientes diso. Temos que saber cal é a nosa situación, que fortalezas temos e que posibilidades temos. Temos que saber que pasos imos dar na normalización. En terceiro lugar, no lugar no que estamos, temos que actuar con coherencia como euskaldunes e euskaltzales. E iso é o que debemos esixir tamén aos representantes dos axentes sociais con responsabilidades. Non vale ser euskaltzale ou dicir que es euskaldun, e ante a xente, no Parlamento ou noutros foros públicos, sobre todo, falar en castelán. A práctica lingüística de todos e todas inflúe na construción do modelo e todos debemos ser conscientes diso.