Actualmente vives en Aintziburu pero non é a túa casa natal.

Non, isto fixémolo nós en 1964. Nacín a un quilómetro de aquí, nunha ruta aérea ou á máis curta. Nas “rutas aéreas” ou “no último momento” non utilizamos estas palabras euskaldunes. Eu atopeinos nos versos de Bordeus. A miña casa natal chamábase Buruxuri. Tamén se detecta a súa antigüidade, xa que na zona de Ondarrola hai unha borda e un ajuar chamado Buruxuri. A fronteira fíxoo en moitas cousas: trazaron a fronteira directamente e como consecuencia diso algunhas casas estaban no partido español, tiñan terras en Francia e viceversa.

Como lembras o teu tempo infantil?

Son o terceiro de oito irmáns. Anos terribles. No 36 produciuse a guerra. No 35 queimouse a casa. Saímos apenas. Antes, no piso superior, retíñanse o pasto e a herba e alí atouse o lume. O pai e a nai observaron que estaba a arder e que o piso de arriba caeu pouco despois de que nós saísemos. Non sabemos que pasou. Non sabemos si atouse polo embigo, pola cheminea, por alí. Naquel momento eramos catro irmáns. Os dous irmáns menores, o pai e a nai fomos á casa natal do pai e os dous maiores á casa natal da nai. O mesmo ano fixérono en casa e reunímonos. A nosa infancia non foi, nin moito menos, alegre. Despois da guerra houbo moitos carabineros, gardas civís. Non deixaban unha boa vida aquí. Non deixaban as cousas necesarias. Nós non tivemos ningún problema para detectar as cousas, porque eran boas xentes na zona de Banka, tamén na zona de Arnegi e Ondarrola, e nós sempre recollemos pan, millo, azucre, chocolate, etc. Había unha onda de chocolate na parte española. Os propietarios eran de Arnegu. Facían chocolate moi bo e vendíannos todo o que queriamos, pero non nos aventurabamos moito porque nolo quitaban polo camiño. Co pan facían o mesmo. Non estaba aquí e non podía facelo, e ademais si traïámolo de alí quitábannolo en moitos sitios. En Valcarlos morreron os disparos de tres carabineros. un despois da guerra e outro despois da guerra.

En que traballaches?

Xoguei de moitas maneiras: coas ovellas, coas vacas… e na selva compraba madeira e vendíaa. Tamén traballei tallando árbores con machada e sega. Tamén no contrabando, sen dúbida. Aquí o contrabando era imprescindible porque son pequenos terreos, e o gando está na montaña no verán, pero o inverno volve e fai falta herba para comer e para albergar. Pasabamos de todo. En época de guerra traiamos de alí gran cantidade de comestibles e de aquí levaban as alpargatas, as teas e os pantalóns, pois todo comezou pouco despois da guerra, e tamén alí as cousas deterioráronse. O pan estaba alí antes que aquí e traïámolo de alí. Tiñan moenda e facían fariña moi boa. Axudámonos tanto aquí como antes da guerra. Nos últimos anos fun camioneiro.

Moita xente de Valcarlos foi a América.

Antes ían a Arxentina. Moitos carlistas tamén perderon a guerra e fóronse a Arxentina, pero logo o seu diñeiro perdeu valor e logo foron moitos a América do Norte. Estiveron o pai, tres irmáns e a irmá. Os irmáns morreron, pero a miña irmá vive alí. Alí envorcaron as terras e serraron e sementaron as forraxes e a selva da gandaría. Como non había diñeiro, dábanlles inmensas terras a cambio de traballo e enriquecíanse no acto. Daquela a desvalorización do diñeiro rompeu esta moda. Algúns se marcharon inmediatamente e non fixeron diñeiro.

Ti non fuches?

Non. Eu non fun o bastante esperto para ir alí. Non o sei. Non quería abandonar o país. Penso moitas veces no que sufriron as xentes de alí, non podo (ven) ir. Hai que ver como seguen as danzas e as cancións de aquí. É a nostalxia. Eu sufriría moralmente. Talvez faría diñeiro, pero sufriría. Aquí tamén se vive ben, si empéñase no suficiente. Sabe vostede o que lle interesa na vida? Aprender a vivir economicamente. O vello di que hai pobres que non teñen máis que diñeiro. Sempre diñeiro, sempre diñeiro. O diñeiro é o que fai falta, pero a moral ten un gran valor. Si pérdese a moral, non se paga con diñeiro. Unha anécdota sobre estas cuestións migratorias. Houbo bonitos trucos: por un tempo había unha vintena de mozas de Valcarlos que tiñan que ir a América, pero necesitaban saber escribir e ler. Un secretario de Estado, Marcos Flores, impúxolles que o dez que sabían escribir non o sabían e que, pola contra, sabían que o sabían. Desta maneira non lles esixiron nada, e aos demais si, pero entón demostraron que sabían escribir e todos o pasaron.

Moitos destes relatos transmitíronse na fala da xente durante anos. Ti tamén as recibiches así?

Antes era costume polas noites sentar no lume, sobre todo no inverno, cando a noite era longa e comezaban a dicir as cousas moi rapidamente. De xeración en xeración permanecían alí. Había moitas historias para divertir aos nenos. Entón non había bonecos nin nada que se lle parecese. Cando eramos nenos faciamos frautas. Fíxose un pavo suorento, sacábase a pel e facíase unha frauta con ela. Ou contaban historias. Aos nenos pequenos dicíanlles os nomes dos enfermos de man, por exemplo: “O pequeno enfermo, o seu mozo, o matador dos lanperos, dos lanpetits e dos cigarros”. Ou ben: “Este trae un paxaro, este le bipila, este sáltalle, este próbao e esa gran tripa cómeo todo”. Cantabamos outro: “Kukurruku/Que ten o galo?/ Dor na cabeza/ Que facer?/ Axeri/ Onde está axeri?/ Onde está o Sasipean?/ Onde está o lume?/ Apaga as augas/Onde está a auga?/ Beber bueyes/Onde está o boi?/ Que está a facer?/ Sementando millo/Para que é o millo?/ Para galiñas/Para que son as galiñas?/ Ovos/Para que son os ovos?/ Para o Cura/ Para que son os Curas?/ Para que serven as misas?/ Para salvarnos a nós e a todo o mundo!”. Nos nosos tempos non se facían agasallos. Era un home de boa posición. A miña avoa enviábame o Nadal completamente servil. O asistente era unha clase de pan. Pan especial. O meu avó, pola contra, regalábanos un pouco de diñeiro ou uns xoguetes.

De onde che veu a afección pola historia?

Eu sempre tiven toda clase de afeccións, pero non chegaba a enchelas todas. Tiña afección á danza, á pelota… Empecei a bailar con Karakotxak, cos bolantes, aos 15 anos. Na escola tiña a menor afección á historia, pero logo gustoume saber historias anteriores. Prefiro as vellas historias. Paso todo o tempo que podo lendo e buscando cousas. Agora non o vexo ben, pero nisto pasaría todo o tempo. Recompilei o relato de todas as casas de Valcarlos, as que están en pé e as que desapareceron nos últimos séculos.

Participas en varias sesións de canto e sabes de memoria unha chea de bertsos vellos. Tamén tentaches cantar bertsos?

Eu non puiden traballar de golpe. Para iso hai que empezar desde mozo e eu tiña outros quebradizos de cabeza na miña mocidade.

Que é o eúscaro?

É moito. O eúscaro é a lingua máis antiga. Non necesitou outros idiomas. É unha xoia, que deberían levantarse e mirar como as outras xoias míranse. Hai moitas cousas que non teñen outras formas de falar. Escucha, por exemplo, cantas palabras hai para dicir “celo” en castelán, cada animal ten a súa: ovella arcaica, cabra afumada, egua guisada, vaca susa, porca, galiñas, gato ohara… A ver que idiomas teñen esas cousas! A linguaxe máis bonita de todos é o xuka. É doce. O zume é respecto, tócaa é atreverse e o máis bonito é escurrirse. É moi bonito xogar á escorregadiza a un neno. Outra cousa: que é Nabarra? É unha das palabras máis antigas da lingua. Por que? Porque hoxe anoitece completamente. E á noitiña, xa é de noite. Non é nin escura nin clara. E a Nabarra puxéronlle ese nome pola cor da terra. A terra de Nabarra ten todas as cores, en distintas épocas, si queres, pero todos.

Como ves o futuro do eúscaro?

O futuro de Euskal Herria está na conciencia. Hai moita xente traballando niso. Si tivésemos conciencia para facelo en eúscaro, sería salvar o eúscaro. Hai miles de nenos e nenas que saben eúscaro, pero aí está o maior perigo: falan en castelán incluso aprendendo eúscaro. Todos temos que facer algo. Creo que hai que sacudirllo como algo. Espertade os sentimentos. Pero non é de estrañar. O eúscaro estivo presente como nun recuncho, séculos e séculos, pero agora estase expandindo máis con xornais e discos. Non creo que se perda. É necesario introducir esa conciencia para que falen quen saben eúscaro. O que había fai 40, 50 anos e o que hai agora, por exemplo, en Pamplona, non se pode comparar. Cantos nenos vascos hai agora!

Sempre viviches preto da natureza.

A natureza ten moito que dicir. Agora rompémonos a cabeza noutras cousas e deixamos iso ao carón. Fíxache nos detalles da lúa. Non lle damos moito coidado, pero a lúa ten unha gran ambición na nosa vida. Cando os nenos son pequenos, teñen lombrigas e aparecen no cambio de lúa. Si cortas a árbore no inverno coa baixada as lairas crecerán pouco, pero se o curtas elevaranse rapidamente. En moitas cousas vivimos moi lonxe da natureza. Antes, para fundirse nunha masa de ferro, necesitábanse moitas fogueiras e para iso deixábanse os bosques desmochados. O armeiro de Eugi tivo que ser trasladado a outro lugar debido a que a madeira se terminou. Pero sabían, a medida das súas forzas, como atraer máis rapidamente leña. As árbores non eran cortados nunca por baixo, senón dúas, tres metros de altura, e coa elevación botaban ramas para que se elevasen canto antes. Hai moitos exemplos diso.