O val de Aezkoa, situado no Pirineo navarro, está formado por nove pobos: Abaurregaina, Abaurrepea, Aria, Aribe, Garaioa, Garralda, Hiriberri, Orbaizeta e Orbara. Limita ao norte co val de Garazi da Baixa Navarra, ao sur co de Urraulgoiti, ao leste co val de Salazar e ao oeste cos pobos de Arce, Oroz-Betelu, Orreaga e Auritz.A paisaxe do val caracterízase polos bosques, en canto a
extensión, polos máis extensos bosques do País Vasco. Ocupan, evidentemente, a maior parte da superficie do val. Ademais da explotación forestal, a gandaría e a agricultura teñen un gran peso en Aezkoa, e nas últimas décadas tamén o turismo. Atraídos pola beleza da paisaxe, cada vez son máis os visitantes que se achegan aos recunchos máis misteriosos para atopar tranquilidade e paz. O impulso do turismo impediu en gran medida o desaloxo do val de Aezkoa.

Aínda que as cimas máis altas de Euskal Herria atópanse moi preto do val de Aezkoa, en xeral, esta preciosa paraxe que visitaremos conta con montañas dunha altitude lixeiramente modesta. Con todo, a pesar de que todos os montes do val de Aezkoa son inferiores aos 1.500 metros, catro do dez pobos máis altos de Navarra atópanse en Aezkoa, entre eles Abaurregaina (1.040 m), que ten o título da localidade máis alta do País Vasco. Na excursión que propomos, subiremos ao monte Baigura, de 1.477 metros de altura, un dos máis espectaculares observatorios do val de Aezkoa e dos Pireneos navarros máis altos.

Ascensións á carta

Comezaremos a excursión no alto de Erremendia que une Abaurregaina con Jaurrieta; ou o que é o mesmo, no collado que une os vales de Aezkoa e Salazar. Desde o mesmo alto de Erremendia pódese camiñar ou, si quérese, pódese percorrer en coche dous ou tres quilómetros por unha estrada secundaria, até unha área de lecer cun aparcadoiro, tres ou catro mesas e, a poucos metros, unha pequena fonte. A partir de aí, teremos un percorrido dun seis quilómetros até a cima de Baigura, cunha subida duns 450 metros. Un bonito paseo sen grandes dificultades que todo o mundo pode realizar.

A partir desta zona de descanso, seguiremos os símbolos de pintura branquivermella da Cañada Real de Navarra, a través dunha senda máxica que combina amplos claros con bosques ocultos. Aínda que non hai grandes dificultades para seguir o camiño, convén prestar atención ás marcas de pintura nalgunhas encrucilladas, xa que neste tramo inicial crúzanse bastantes camiños. Abandonamos o bosque e chegamos a unha pista de grava máis importante, que atravesa un amplo claro. Continuamos pola pista en dirección ao collado de Areta, pero pouco antes de chegar ao collado viramos á dereita seguindo o carreiro que sobe a pendente. Seguindo con coidado este camiño subiremos á loma do monte Baigura.

A loma do monte Baigura está cuberta en gran medida por todo tipo de árbores e ramas, pero o bosque algo pechado tamén conta con algúns fitos estratéxicos desde os que se pode observar o Pirineo. Irati, Auñamendi, a Mesa do Tres Reis e o resto parecerannos o suficientemente dispostos para tocala coa punta dos dedos. Nesta última parte da ascensión, o carreiro non é, polo menos en parte, tan pronunciado, pero hai algúns detalles que nos axudan a elixir a dirección correcta. Por unha banda, saber que viaxamos continuamente cara ao oeste. Tampouco convén perder a altura, e aínda que non hai unha subida moi forte, sempre hai que ir cara arriba. Por último, un valado ou cerramento que atravesa o bosque tamén é unha boa referencia: Ao pasar pola loma de Baigura, convennos non afastarnos demasiado deste cerramento. A medida que avanza, canto máis cerca atópase o pico de Baigura, máis visibles aparecerán os carreiros, así como algunhas cheas de pedra ou cairns, que nos lugares máis emblemáticos atópanse preto da cima principal. Faremos o último esforzo e chegaremos á cima de Baigura (1.477 m).

Baigura, atalaia sen igual

Non é esaxerado afirmar que o alto de Baigura é a atalaia máis bonita do Pirineo navarro. Mirado, sen darnos conta, aínda que é probable que se dirixa cara ao leste, o monte Ori que aparece no nordés é seguramente o que captará a nosa atención da maneira máis sinxela. Chegados do mar Cantábrico, Ori é a primeira cima que supera a barreira dos 2.000 metros, cunhas beiras esveltas e un aspecto verdadeiramente espectacular. Máis ao leste, os cumes máis altos do val de Belagoa, Otsogorri, Lakartxela e Larrondo, e como non, Arlas, Auñamendi, Soumcouy, A Mesa do Tres Reis, Petretxema, Atxerito e outros. Ademais, si o tempo permíteo, poderanse ver tamén as cimas de Bisaurín e Collarada, situadas nas terras aragonesas. Estupendo. Non hai que dicir que a serra de Abodi, que limita ao sur a selva de Irati, empezando por Berrendi até Abodi, e as cimas de Mendizar, Okabe e Bizkarze, ao norte, estarán alí para deleitarnos os nosos ollos. Si a mirada móvese a 360º, non nos faltará a posibilidade de identificar outros montes de Navarra e Gipuzkoa como Beriain, Aizkorri, Aralar, Mandoegi, Adi, Auza, Saioa... Durante horas e horas, pois, de tal maneira que se poida observar a paisaxe.

O regreso realizarase polo mesmo camiño á área recreativa na que partimos. Tamén é posible subir ao cume remendia sen grandes dificultades, aínda que a vista da mesma é máis limitada que a que ofrece Baigura.

Ver once en Aezkoa

O nove pobos que compoñen o val de Aezkoa gardan infinidade de exemplos de como a natureza e o ser humano atopáronse durante séculos. Montañas abruptas, bosques pechos... O ser humano tivo que adaptarse ás duras condicións. Para o visitante que busca o descanso e o contacto real coa natureza, Aezkoa é un paraíso.

Ademais do monte Baigura, hai moitas outros cumes que merecen ser visitadas, así como outros lugares emblemáticos. Unha das excursións máis habituais do val de Aezkoa é a ruta que parte de Aribe e diríxese ao xigantesco carballo de Garaioa, unha preciosa senda dun sete quilómetros de lonxitude de ida e volta, representada no mapa da segunda páxina desta reportaxe. O percorrido é verdadeiramente marabilloso e permitiranos coñecer de cerca o carballal de Betelu, ao final tamén teremos a oportunidade de ver o gran carballo de Garaioa. Os expertos estiman que o carballo ten uns 600 anos e que as súas dimensións son xigantescas, xa que existen: 23 metros de lonxitude e 2,5 metros de diámetro na zona máis ancha. Aínda que noutras zonas de Navarra hai este tipo de carballos grandes, é probablemente o máis alto. Como o tronco está baleiro por dentro e é difícil contar aneis, hai quen di que a árbore ten máis de mil anos.

Por outra banda, é de destacar o número de épocas ou grans que se dan no val. Dos 22 tempos que permanecen en pé en Navarra, quince atópanse no val de Aezkoa. Moitos destes edificios que outrora se utilizaron para protexer grans ou grans da humidade e roedores seguen en bo estado –algúns foron renovados–, aínda que actualmente se utilizan principalmente para outras tarefas.

Un día quedaranos curto para visitar o val de Aezkoa na súa totalidade, xa que son moitos os recunchos que merecen ser recoñecidos. Hai numerosos observatorios naturais e outros adaptados. Na pena de San Miguel que domina o casco de Abaurregaina, por exemplo, poderase gozar dunha fermosa vista sobre Abaurrepea, Garralda e todo o val. Chegaremos en poucos minutos, deixando atrás a ermida do mesmo nome, a este miradoiro natural único. Hai outras infinitas desta especie, diseminadas por todo o val. En Abaurrea Alta tamén se pode visitar a obra de arte titulada O xardín dos cemiterios, na parte traseira da igrexa. Por último, non podemos deixar de mencionar a antiga fábrica de armas de Orbaizeta, quizais o recuncho máis visitado do val, que aparece en todos os manuais. A vella Onda, con todo, garda nos seus vellos muros varias historias que non poden caber nunhas poucas liñas, que noutra ocasión contaremos...