O comunista Marcelo Usabiaga nunca esquecerá os seus 21 anos de cárcere franquista. Nin o fusilamento do seu irmán. Tampouco pode esquecer o santurtziarra Miguel Francisco Lafuente, que foi obrigado polos franquistas a fusilar aos seus compañeiros de banda na localidade biscaíña. Tampouco o bombardeo de Gernika. Estes homes de máis de 90 anos non han arrinconado a súa dignidade, e máis que nunca, están ansiosos por trasladar ás novas xeracións o que lles sucedeu ás novas xeracións. O libro Maizales baixo a choiva recolle testemuños de Marcelo e Txij e doutros homes e mulleres. “Nos libros de historia tamén existen marxes. É dicir, os ocos en branco; e agora vanse enchendo de contido, como atopamos fosas baixo a terra que pisamos”, escribiu o profesor e presidente de Aranzadi, Paco Etxeberria, no preámbulo.

Anarquistas, comunistas, socialistas e nacionalistas. Os protagonistas son homes e mulleres que, sendo mozas, loitaron pola democracia desde o primeiro momento. Son os portavoces dos camaradas, dos familiares e dunha época que deixaron atrás. Usabiaga, por exemplo, participou na batalla de Irun: “Chamáronnos á Dirección Militar do Concello, a unha reunión. Eran o sete ou o oito da tarde e ao capataz de cada lado tocoulle unha zona frontal: ‘Zuri, Usabiaga, Puntza. Ao Partido Socialista, Saroia; ao Partido Comunista, Pagogaña…’. ‘Bo, e en que consiste?’. ‘A situación de Irun é decepcionante. Si vostedes non defenden, ninguén o fará. De modo que ide e non regresedes ata que a zona estea segura. Si non, morrer aí, defendéndoo”.

Era só o principio. A Marcelo fusiláronlle en Penas de Aia. A guerra continuou e el tamén: Bizkaia, Cataluña, Madrid, Cantabria, Asturias… Logrou escapar ao Norte e en 1944 foi detido como guerrilleiro pasando ao Sur. Foi encarcerado no cárcere de Ondarreta, “nunha habitación as 24 horas, illado, esperando o xuízo, estaba seguro de que me fusilarían. Pensaba como reaccionaría ante o pelotón de execución: ensaiaba na parede”. Finalmente, foi condenado a vinte anos de cárcere. E cumpriu máis que iso.

“Cando me espertei non sabía canto tempo levaba sen sentido”

Mateo Balbuena é un dos últimos sobreviventes da defensa de xullo en San Sebastián. Sendo membro dun gran grupo, acudiu desde Bilbao a axudar aos republicanos donostiarras: “Unha vez na rúa, tombeime no solo para disparar mellor; tentamos refuxiarnos detrás dalgunhas cimas. Atopabámonos baixo o poder dunha metralladora, pero sobre todo eran fusís os que nos disparaban. Era unha loita a cegas: a pesar de estar a vinte metros, disparabamos a cegas, porque se vía moi mal”.

Momentos de moita tensión que se viviron durante eses días, tanto en Donostia como en Otxandio, pero neste caso como consecuencia do bombardeo franquista do 22 de xullo. O anarquista bilbaíno Félix Padín cóntao así: “‘Tirade ao solo! Pé a terra! Son bombas! Bombas!’, saíron gritando desde o Concello. E nós, por suposto, estabamos a mirar ao que estaba a botar o avión, porque brillaban ao caer”. Estes escintileos, entre outros, deixaron 57 mortos. Por exemplo, á anarquista sestaotarra Julia Hermosilla rompéronlle os dous tímpanos: “Cando me espertei, abrín os ollos e non sabía canto tempo levaba inconsciente, porque estaba a sangrar por todas partes. O primeiro que vin foi Telesforo Monzón, dicindo: Hai que baixar ao hospital! Basurtora!’.

Hermosilla quedou case xorda. A guerra non só provocaba feridas internas, senón que tamén deixou feridas físicas violentas. Aí está o caso do socialista Luís Mari Azpiri, de Eibar, que foi detido. Cando se atopaba na fronte biscaíña, nun foso, "un canonazo produciuse nas proximidades e as rocas caeron sobre nós. A min cortáronme a morna e o peroné. Outros dous quedaron mortos. Como os gardas non podían achegarse, o meu irmán colleume e arrastroume”. Azpiri salvouse, pero desgraciadamente, ao cabo dunha semana estaba no hospital, cando se decatou de que o seu irmán fora alcanzado por unha bala.

Fóra de Euskadi á loita

Foron moitos os que tiveron que deixar atrás a súa patria para loitar contra os insurxentes. “Chegamos a Asturias en autobuses e uns mozos gritando: Aquí están! Aquí están os rusos!’. Porque nos ouviron falar en eúscaro! E como estabamos uniformados... Todos eles con roupa vella, lamentablemente”, di o usurbildarra Manuel Goenaga.

A miúdo, testemuñas contaron o mesmo suceso desde distintos lugares e puntos de vista, as historias persoais da guerra crúzanse e moitos protagonistas históricos saltan dun relato a outro. Cando bombardearon Gernika, por exemplo, estaba presente Txisko Lafuente: “Aquilo era un caos, non se pode describir! A xente correndo, asustada; os nenos no solo, as mulleres chorando; a xente entrando onde fose posible, os feridos matando no solo, as bombas caendo sen cesar, as casas caendo e o pobo esnaquizado. Todo destruído, todo ‘limpo’. Aquilo era un inferno…”. Ese día Luís Mari Azpiri dirixíase a Gernika: “De lonxe, vimos brillar. ‘Que raro é iso’. E cando nos achegabamos todo estaba en chamas”. O gudari nacionalista biscaíño José Moreno tamén se atopaba por alí, pero a un quilómetro de distancia: “‘Ouza, que está a fumar?’ era Gernika. Víase saír fume e o resplandor das casas que se estaban queimando”.

Toda a vida contra Franco

Gipuzkoa, Bizkaia, Cantabria, Asturias… Aos poucos foron sendo dominados polos franquistas. Isto obrigou aos soldados e milicianos a replegarse continuamente. Na loita e na fuxida, finalmente moitos se dirixiron cara ao norte. Julia Hermosilla, por exemplo, xunto ao seu marido Anxo Aransaiz, converteuse nunha apaixonada emprendedora no exilio vasco en Baiona. Aguirre, Leizaola, Monzón, Múgica Herzog, Nicolas Redondo (pai), Ramón Rubial… Conocieron a once protagonistas históricos que traballaron como mugalari. Entre as accións que levaron a cabo, destaca a preparación dun mal atentado contra Franco en 1962, cando Julen Madariaga axudoulles a pasar os explosivos cara ao Sur.

A sorte doutros foi máis turbia: Mateo Balbuena fuxiuse dos montes nevados durante uns 25 días en busca de chegar a Francia. “Camiñando toda a noite; andando, andando. Tiña a impresión de estar a camiñar pola boca dun coitelo, porque sentía un abismo ao meu lado. O vento dábame esa información. Empecei a baixar e os meus talóns crebáronse por completo. Coas luvas desollados… De súpeto caín no barranco”. Pero por fin, preto de Francia, Broton, terminou o seu odisea: “Ao espertar observei na miña cabeza o contacto dos dous fusís. Miraba e era a Garda Civil”.

Outros, como José Moreno, foron detidos en Santoña: “Chegaron ao porto e estaban os italianos. Tivemos que deixar as armas. E dicíannos: ‘Non te preocupes! Pronto vos iredes a casa, porque os vascos vos portastes ben”.

Pero miles de soldados nin sequera pisaron a casa durante moitos anos. Como escravos, foron internados en batallóns de traballadores para reconstruír estradas e pontes. Algúns mesmo no exército franquista. Por exemplo, Txisko Lafuente foi condenado a fusilar en Paterna a seis ou sete veces aos seus partidarios: “Eu tiña que nomear soldados: ti, ti e ti. Acabouse. Pero ás veces non había ninguén na compañía, non, íanse a fusilar. É normal! E en sete casos non tiven a ninguén que me nomease, tiven que ir eu… obrigado!”. Hai moitos desgraciados que viron : “Tiñan que fusilar a pai e fillo. O pai dixo ao seu fillo: ‘Tranquilo fillo, levanta a cabeza! Así! De pé!’ ‘Apuntade!’, cando dixeron, correron uns a outros, abrazáronos e fusiláronos alí…”.

Aínda por riba, tras anos de insultos e malos tratos, obrigóuselles a facer o servizo militar. “Saín de casa con 17 anos e volvín con 24. Toda a mocidade. Iso non se esquece nunca, porque o viviches, eh? Perdoa, perdoa, pero esquece, non”. E é que, como di José Moreno, as vivencias están cravadas na memoria, non as esqueceron, non as deixaron atrás. Non poden arrinconar a súa loita, hoxe en día continúan firmes. “A loitar! Temos que ser algo que nos motive na vida. Sobre todo é importante ter un obxectivo humano”, di Mateo Balbuena. José Moreno escribe continuamente cartas nos xornais de Bizkaia. Marcelo Usabiaga e Felix Padín son os encargados de pronunciar os testemuños dos dous protagonistas da xornada. Permanecen en primeira liña, aferrados ás trincheiras das súas ideas; cos seus recordos como armas, estes vellos loitadores continúan disparando desde a única fronte que queda, a fronte da memoria.