Consecuencias do conflito. Esas son as palabras que utilizaron no segundo punto da Declaración de Donostia-San Sebastián para definir o que ETA e o Goberno español deberían dialogar. Na proposta de Anoeta tamén se mencionaba ese segundo carril (desmilitarización, presos e fugitivos e vítimas), pero nesa ocasión serían o resultado dunha negociación previa á entrega das armas por parte de ETA. Nesta ocasión, dixo, non se negociou nada, non se fixo ningunha concesión –fíxoa o propio Rajoy–, ETA deixou as armas e xa está. Brian CURRIN dixo ao final da conferencia de Aiete que si chegaba o final de ETA estaba seguro de que os gobernos responderían máis pronto que tarde e que terían que falar de cuestións de seguridade, comiso de armas, etc. Tamén é significativa a implicación de Kofi Annan e Tony Blair, que no seu artigo publicado no The New York Times ratifica a petición de diálogo aos gobernos e detalla os puntos a tratar, tomando como referencia as conversacións de Irlanda do Norte. Á vista desta posición internacional, parece que nese “aspecto técnico” Zapatero asumiu unha serie de compromisos, aínda que non pode asumilos publicamente.

Non é pouco o que podería facer o Goberno de España nesta materia, que nos últimos anos apertou moito o parafuso, adoptando medidas legalmente moi dubidosas. Coa aplicación da lei, bastaría para paliar de facto a situación de moitos presos, por exemplo, os presos con enfermidades graves. Aínda hai que traballar unha chea de cousas no camiño da normalización e a paz; repasar algunhas das peticións que se realizan no Acordo de Gernika é suficiente para comprender o longo camiño que queda por percorrer: o fin da incomunicación, a revisión dos condenados nas cuestións políticas, a derrogación da Lei de Partidos, dar pasos no camiño da amnistía no ámbito da presos…

Hora de saír do barro da ilegalización

Tras a ilegalización das siglas da esquerda abertzale, houbo un empuxón do Goberno. Desde que en 2002 se ilegalizara Batasuna, a Fiscalía do Estado impugnou reiteradamente aos partidos que se presentaron ás eleccións (Aub, Lista Cidadá, Todas as Opcións, Abertzales Socialistas, ANV, D3M…). Non hai máis que lembrar, en plena tregua, a dureza mostrada polo fiscal contra Bildu, até o punto de esgotar todas as vías para que non se presentase nas eleccións municipais e forais. A Lei de Partidos e a Lei Electoral tamén se modificaron en varias ocasións para que a esquerda abertzale non tivese a menor físgoa de estar nas institucións. Aínda que as ilegalizacións foron avaladas polos tribunais, producíronse decisións políticas disfrazadas de xustiza.

Hai unhas semanas, moitas persoas estaban convencidas de que con Bildu viamos as mesmas escenas que nas eleccións municipais e forais coa nova coalición de forzas soberanistas: a persecución xudicial e as sentenzas ditadas in extremis. A sentenza do caso Bateragune suxería que ese ambiente existía e a actitude de Conde-Pumpido no caso da legalización de Sortu –“Mentres ETA exista, Sortu non poderá ser legal”, dixo o fiscal xefe– lembraba os tempos da confrontación. Cando Amaiur presentouse, os aparellos de Estado dixeron que o examinarían con detemento, mentres que asociacións de vítimas e o pp reclamaron a fume de carozo que se tomasen medidas contra el. Os ruídos de impugnacións sucedéronse de novo. Pero os acontecementos das próximas semanas cambiaron radicalmente o contexto: a adhesión do colectivo de presos vascos ao Acordo de Gernika, a constitución da comisión internacional de verificación, a verificación do comunicado de ETA, a disolución de Ekin, a conferencia de paz, a petición da esquerda abertzale de que deixe as armas a ETA e o abandono de ETA. Por tanto, o discurso ilegalizador quedou completamente esnaquizado e, se todo vai ben, Amaiur non vai ter ningún problema en presentarse ás eleccións. A esquerda abertzale, por tanto, xa sacou unha perna dun barro ilegal.

O feito de que sortu sexa ou non legal está nestes momentos en mans do Tribunal Constitucional. Se antes os argumentos para ilegalizar a Sortu estaban colgados dun fío débil, co fin de ETA ese fío xa se rompeu. Por tanto, non parece que o tribunal vaia emitir unha sentenza contra sortu, pero o novo partido xa non ten ningunha posibilidade de concorrer ás eleccións do 20-N.

Farao a ‘doutrina Parot’?

ETA abandonou as armas para sempre, pero moitos opinan que a súa desaparición non se producirá sen deixar solucionadas algunhas das cuestións, entre elas, a de aliviar as condicións de vida dos presos políticos. Os gobernos español e francés utilizaron a política penal para presionar. Os familiares dos presos denuncian ademais que nos últimos anos produciuse un aumento da presión exercida. Exemplo diso é a doutrina Parot. En 2006, o Tribunal Supremo desestimou un recurso presentado polo preso Henri Parot e deu entrada en vigor a unha nova forma de computar as redencións penais. Até entón, aplicábanse aos 30 anos que podían pasar legalmente en prisión, pero posteriormente aplicáronse a cada pena, aínda que os presos foron condenados por centos de anos de cárcere. Por tanto, os presos xulgados co Código Penal de 1973 poden seguir en prisión até 30 anos se son condenados a penas moi graves.

Neste momento, decenas de persoas deberían estar na rúa, pero en aplicación desa doutrina seguen no cárcere. Moitos deles foron recorridos ante o Tribunal Constitucional e están pendentes de estudo. En maio de 2011, o diario O País publicou unha noticia na que afirmaba que o TC estaba a decidir anular a doutrina Parot e non a aplicou a España. Con todo, o tribunal negou esta posibilidade e asegurou que cada caso sería examinado individualmente. Os primeiros 14 recursos tiñan que ser examinados en xullo, pero finalmente o caso atrasouse até setembro, polo que aínda non se deu resposta. Doutra banda, recentemente a Fiscalía opúxose a esta doutrina no caso do recurso de amparo interposto por Joseba Artola. Os movementos constitucionais e o cambio de criterio da fiscalía situaron o compás na dirección da anulación.

A dispersión, a decisión política do Goberno

Na actualidade hai 703 presos políticos vascos, dos cales só 35 están nos cárceres de Euskal Herria, incluídos os 20 presos de Nanclares que están fóra do EPPK. Unha e outra vez denunciouse que a dispersión castiga non só aos presos, senón tamén aos seus familiares. De media, os familiares e amigos teñen que percorrer máis de 1.200 quilómetros por semana, coas consecuencias que iso leva (accidentes, gastos, problemas de saúde…). Tras o fracaso das negociacións en Alxer, o Goberno de Felipe González iniciou a dispersión co claro propósito de provocar disidencias entre os presos. Con todo, ao cabo duns anos, quedou claro que esta medida non tiña ningún efecto e que o obxectivo final era "acabar co propio preso", segundo os seus familiares. Por iso, o achegamento dos presos a Euskal Herria foi unha das principais reivindicacións dos seus familiares e dun amplo sector da sociedade vasca.

A dispersión non se basea en ningunha lei, é unha decisión política arbitraria do Goberno e, nese sentido, utilizouna unha e outra vez como arma política. Por exemplo, nos anos seguintes á frustración de Alxer o Goberno tomou moi en serio aos presos por medio da dispersión, mentres que nos tempos da tregua de Lizarra-Garazi Aznar fixo algúns xestos débiles achegando a algúns presos a Euskal Herria.

Aínda que se trata dunha decisión que se podería tomar dun día para outro, non parece que o achegamento de presos váiase a producir de maneira inmediata. Do mesmo xeito que se converteu nunha reivindicación imprescindible para os familiares, é tamén unha reivindicación histórica e simbólica, e tanto as vítimas como os sectores máis conservadores do PP verían como unha “concesión” un achegamento masivo – “sempre estarei contra o achegamento dos presos” dicía Mari Mar Branco, irmá de Miguel Ángel Branco e senadora do PP–. Por tanto, o lóxico é que a aproximación se produza a medio e aos poucos.

Códigos e graos penais

En 1995 co novo Código Penal e en 2003 coa revisión, adoptáronse medidas especiais para endurecer as penas e condicións dos presos de ETA. Así, a prisión máxima pasou dos 30 aos 40 anos e desapareceron as restricións por medio de redencións. Ademais, para lograr a liberdade condicional, os condenados polo delito de terrorismo deben estar máis tempo no cárcere –as tres cuartas partes da condena– que os outros presos e condenar a violencia para saír á rúa e pedir perdón ás súas vítimas. Habería que analizar en que situación legal quedan esas condicións co final de ETA. Doutra banda, na actualidade hai 337 presos no Estado español en primeiro grao, case todo o día encerrados en celas. Se o proceso de paz que se puxo en marcha supón a normalización das condicións de vida dos presos e a eliminación de conflitos dentro do cárcere, moitos deles terán a oportunidade de pasar a segundo grao e beneficiarse de moitos beneficios (máis horas fóra do cárcere, permisos para saír do cárcere…).

Fugitivos, papeis e garantía

Son centos os refuxiados e exiliados que viven fóra de Euskal Herria: En Cuba, Venezuela, México, Urugain, Bélxica… Moitos deles marcháronse hai décadas e o seu delito estaría prescrito; outros non teñen ningunha causa contra eles. No novo contexto terán unha volta máis fácil a Euskal Herria, pero para iso necesitan a garantía do Goberno e nalgúns casos os “papeis” para volver a casa, tal e como explicou recentemente a asociación Anai Artea.

Prezo do perdón, vítimas e reconciliación

Sen dúbida, as palabras arrepentimento e perdón escoitaranse unha e outra vez no longo proceso de resolución das “consecuencias do conflito”. As asociacións de vítimas teñen claro que os presos teñen que mostrar o seu arrepentimento e perdón para empezar a tomar medidas ao seu favor, segundo a lei tamén o di. Pero a petición de perdón non debería esixirse desde o punto de vista do discurso dos “vencidos e vencedores”, senón porque a actitude cara á reconciliación é fundamental. O director de Baketik, Jonan Fernández, afirmaba no seu artigo publicado en Larrun que o perdón debe ser voluntario, que non é unha condición necesaria para iniciar un proceso de reconciliación, pero si determinante.

As vítimas son a consecuencia máis dolorosa deste conflito que vivimos, tanto por unha banda como pola outra. A Declaración de Donostia-San Sebastián pide o seu recoñecemento porque “a forza da reconciliación baséase na primacía dos costumes baseados no odio”, sinala a declaración. n