Premio especial do Xurado para a reportaxe especial.

Si, non é habitual facer este tipo de reportaxes. Polo menos no noso. Empezamos a traballar coa data de publicación. Démoslle importancia a non encher o papel, a escribir algo novo, ou a saber, e tirar de todos os cabos. Non podiamos tirar de todos os cabos, ou non tanto como quixésemos, pero bebemos de moitas fontes. Cando terminamos, alegroume. E tamén cando se publicou. Despois, ao recoller o premio, puxémoslle a guinda ao traballo realizado.

“O primeiro asasinado por ETA”. Din. A túa reportaxe mostra algo máis.

Non somos os primeiros en dicir que non foi ETA. Jose Felix Azurmendi escribiu isto unha vez en Deia, no seu artigo de opinión. NO Diario Vasco, outro historiador tamén se deu conta diso. Garan, Iñaki Egaña tamén tiña un par de reportaxes escritas. Había algo, pois. Non partimos de cero. Non foi a nosa primicia. A idea de Martxelo [Otamendi] foi escribir unha reportaxe, recoller información, recoller as palabras de quen din que foi ETA e de quen din que non, analizar os seus argumentos… Fomos ás fontes, recollemos as opinións e contrastámolas. Iso é o que fixemos. Por exemplo, José Antonio Pagola, Ernest Lluch, recollendo o que este e el díxonos, que foi ETA, que non foi, que foi DRIL… Tentamos ir ás fontes. A chegada aos xefes do DRIL foi, por exemplo, máis difícil.

Primeiro ordenou a información até entón…

E analizar os argumentos sobre a autoría. E a sorpresa, porque ETA foi a que non apareceu en ningún sitio. Vivimos nunha mentira. Si, díxoo o Congreso dos Deputados, pero, polo demais, non hai ningún informe policial español, nin do Departamento de Interior, que demostre que ETA existiu.

Canto tempo dedicou a esta reportaxe? Publicouse en febreiro.

Empezamos en novembro. Foi o día das vítimas no Parlamento de Vitoria-Gasteiz. Para entón xa nos preguntabamos si aparecía o nome de Begoña Urroz, e pronto estabamos a empezar a investigar quen estaban metidos en ETA na época da explosión de Amara, quen eran os DRIL… Foi un traballo de dous meses e medio, no que contei coa axuda de Martxelo, porque pola contra non puidese conseguir moitas entrevistas, e a reportaxe ía saír bastante mal. Tamén me axudou moito o xornalista catalán Xavier Montanya. Xa escribiu un libro sobre o DRIL e cando lle chamei non dubidou. Díxome que a explosión de Amara era tamén de DRIL, como as demais que ocorreron aquel día. Montanya recibiu o comunicado por teléfono a través de Victor Veo, fillo do líder do DRIL, quen se negou a negociar. Pero falta o documento en papel! Montanya axudoume xenerosamente. E, por exemplo, comproume a hemeroteca do diario Le Monde. Un sábado, ao sete da tarde, chamei por teléfono. Era Xavier Montanya, desde París: “Téñoo aquí!”. Era a hemeroteca de Le Monde. Pola súa banda, Montanya entrevistara a membros do DRIL, pero nunca lle dixeron que eles mesmos colocaran o artefacto en Donostia-San Sebastián. O DRIL fixo público un comunicado sobre o atentado na prensa venezolana, e a pesar de todo o esforzo realizado, non puidemos conseguir ese documento. É a nosa pena. De feito, naquel documento DRIL asumiu a media ducia de explosións que se produciron no Estado español durante aqueles días [26, 27 e 29 de xuño]. Os dous falecidos en Donostia-San Sebastián, ademais de na estación de tren de Amara, tamén na estación do Norte, onde tamén explotou outra bomba. E outro en Bilbao, no de Atxuri.

Nos datos máis interesantes e sorprendentes do atentado de Amara, un moi curioso: entre os feridos, un neno de 15 anos, Valeriano Bakaikoa, catedrático de Economía Aplicada da UPV, Baleren!

O seu nome apareceu mentres estudabamos a hemeroteca, Valeriano Bakaikoa Azurmendi. “Isto é Baleren!”, dixo Martxelo. E así era! Baleren contounos o que ouviu naquela época, e como se sorprendeu ao escoitar a versión que se estendeu posteriormente, que foi a primeira de ETA. Así, a reportaxe completámolo de aquí e de alá.

Hai moitos cabos, varias fontes, varias testemuñas… Con todo, hai persoas que non puideron chegar, que vos fallaron.

Si, negáronnos, si. Os que nos anos 60 atopábanse en ETA, os que crearon ETA, e os que máis tarde foron moi críticos con ela, os que condenaron con dureza. Queriamos recoller a súa opinión porque, a pesar da súa actitude cara a ETA, queriamos clarificar este feito. Aínda por riba, puidemos falar con Mikel Azurmendi, e estamos moi agradecidos por habernos falado. Naquela época non era de ETA, entrou máis tarde, pero díxonos claramente que nunca ouvira que ETA fose a que cometeu aquel atentado e nin sequera creuno. Recorremos a outros, pero non quixeron dicir nada, ou non o sabían. As súas palabras farían aínda máis crible a versión de que ETA non foi, pero niso.

O libro do Concello de Lasarte-Oria dedicado ás vítimas de ETA leva o nome de Begoña Urroz, tal e como recollemos na reportaxe. Quedamos á espera das palabras da familia, non acudistes a elas…

Andamos, chamamos, non chamamos, pero decidimos que non, porque xa dera a versión no xornal O País de Madrid. A familia di que foi ETA. “Non imos empezar a sokatira”, dixémonos e decidimos deixar á familia en paz. Nin sequera tentámolo. A familia cre a versión que cre e ten dereito a crer o que queira. Nós queriamos recoller a versión dos políticos, dos dirixentes políticos e do resto dos responsables sociais.

Varios lectores leron a reportaxe con entusiasmo, pero tamén hai máis dun que se asombra. O ensaio do equipo de rugby Avyron de Baiona produce máis ruído mediático que o programa que mostra que o primeiro atentado de ETA non foi o de ETA.

Si, quédanos esa pena. Díxeno tamén cando recibín o premio, a non ser que se interpretase mal. Parece que todo isto queda entre os lectores vascos, que non se difunde. Non nos len, e ese é o problema. Peor aínda, non nos teñen en conta, poida que léannos. Iso faiche sentirche un xornalista de segundo nivel, e mesmo un cidadán de segundo nivel. A verdade é que a reportaxe non tivo consecuencias. Cando veu o aniversario, o 27 de xuño, e o Día das Vítimas do Terrorismo en Madrid, estiven á espera, dunha cousa ou doutra, pero non moito. Era o segundo ano que se celebraba o día, pero non tivo o peso do ano pasado. Por tanto, non se que valor danlle ao día, á vítima… No que respecta ao meu traballo, pareceume que non lle dan ningún valor. Só están en xogo a política, non teñen en conta o noso traballo. Non é a primeira vez que o comprobamos.

Quen matou a Begoña Urroz? a reportaxe será un bo exemplo de xornalismo de investigación?

Nin sequera sei si é unha investigación. Prefiro dicir que fixen un xornalismo para ordenar a información. Nin sequera sei como definir a reportaxe. Acórdome do crebacabezas. Completar as pezas e tentar encadealas. Outros tamén utilizarían esas pezas, pero o puzzle que o formaron tiña outra forma, era diferente… facendo trampa! Nunha, non mencionei DRIL, nO País; noutra, ordenei as cousas mal… O meu traballo foi ordenar as pezas correctamente. Investigar? Non sei si trouxen algo novo á cuestión. Bo, traer aos do DRIL á praza, iso si, porque antes ninguén fixera ese traballo. En caso de ser investigado, preguntar á policía! Non o sei. Ou quizá sexa iso o que é o xornalismo de investigación. A orde das pezas foi, con todo, a miña prioridade, tenteino.

Cantos traballos deste tipo poderíanse realizar ao ano?

Boa pregunta! Díxenlle a Martxelo: “Isto e non máis!” Ja, ja, ja. Pero descansa e nun momento está o verme dentro de ti: “Quizais…”. Tamén fixen unha reportaxe sobre o aniversario do asasinato de Yoyes. Non foi unha investigación, pero si unha ordenación de pezas. Este traballo esixiume que non deixase de insistir no tema. Non foi simplemente encher o papel, non é un recheo. Tentei penetrar no interior daquel asasinato para tentar explicarlle o que ocorrera. Cantos traballos deste tipo poderíanse realizar no ano? Non moito. Hai que dedicar tempo ao tema e seguir traballando, apoiándoche en ti mesmo, porque pasa que algo se “descubra” e axitásese, e que se queira publicar canto antes… Non. Hai que relacionalo, collelo, deixalo…, aínda que iso tamén supón desgaste. Ás veces nin sequera sabes o que estás a contar. Este tipo de traballos, unha, dúas veces ao ano, nada máis.

Son traballos de investigación individuais ou tes traballo en equipo?

Eu prefiro facelo en solitario, sen renunciar a contrastar con isto e con aquilo. De todos os xeitos, para organizar a información recompilada e para escribila –á fin e ao cabo, o noso traballo é escribir–, é mellor só, o ton tamén vai coincidir, aparecerá un só estilo. Pero é bo ter á beira a alguén que che axude a pór os pés no solo, que che axude cando te perdas, que che dea forza para seguir…

Cursou estudos de xornalismo na universidade. Ensináronche a escribir as cousas así, a organizalas?

Estudar na Facultade? A maioría aprendino aquí, antes en Euskaldunon Egunkaria, e agora en Berria. Traballando e lendo. Tivemos aquí a Andrés Gostin como profesor. Agora é profesor na Universidade. Foi el quen nos ensinou a simplicidad: “Tes que escribir o que che gustaría ler”, dixo. Si foses lector, gustaríache ler. “Ponche na pel do lector, sei ti mesmo lector”, non se trata de que escribir para outro, é dicir, para o lector, senón de buscar aquilo que un queira ler. Iso é ser xornalista, curioso, crítico, pensar, crear puzzle...