Non se sabe si nos libros de historia do futuro aparecerá escrito en maiúsculas, como no da Pedra e o do Hierro; con todo, non faltan razóns para dicir que vivimos na Idade de Plástico. Desde que en 1909 conseguiuse fabricar o primeiro polímero totalmente sintético, a produción de plásticos creceu de forma case exponencial. Aclaremos que non todos os polímeros son plásticos, pero si os que máis producimos e utilizamos. Decenios tras decenios, estes novos materiais, cada un cos seus peculiares características e, por tanto, o seu uso concreto, introducíronse con gran éxito no mercado e foron substituíndo a outras materias primas: madeira, papel, vidro, metais... A produción a gran escala fixo que o prezo baixase e inventáronse plásticos con cada vez mellores propiedades. “Nos últimos anos a produción e o consumo de plásticos foi impresionante, o que supuxo a formación de cantidades inimaxinables de residuos”, escribiron os profesores da UPV/EHU Leire Pérez e Maite Artetxe no artigo 2009 sobre os retos dos plásticos no século XXI.

Baixa redución en Europa, crecemento sostido no mundo

En Europa xa estamos a pór uns límites ao plástico, que moitos pensan que non son suficientes, pero noutros lugares do mundo o crecemento é imparable. Sobre todo no sueste asiático, onde actualmente é onde máis plástico se usa. O plástico está por chegar a outros mercados, pero é de esperar que iso tamén ocorra, sobre todo en América do Sur. O profesor da UPV/EHU e doutor en Química, Fernando Mijangos, cre que a produción e o uso do plástico crecerán no mundo, aínda que haxa menos petróleo. Hai que ter en conta que o plástico é un subproducto do refino de petróleo. “Os combustibles serán prexudicados pola redución do petróleo, non os plásticos; será máis fácil substituír os combustibles por enerxías renovables que rexeitar os plásticos”. En resumo, teremos plásticos para longo, así como os quebradizos de cabeza que eles crearon.

Longa duración, gran volume

No ámbito do lixo o plástico non é o maior problema, segundo os que saben algo sobre a xestión dos residuos, pero ten algunhas peculiaridades. Por unha banda, pasan moito tempo sen degradarse: Poden permanecer na natureza entre 500 e 1.000 anos, antes de que desapareza. Doutra banda, en canto ao peso, só representan entre o 10 e o 15% dos residuos totais, pero ocupan un gran volume. A falta de espazo suficiente no vertedoiro provoca quéimaa de moitos plásticos, o que ten efectos negativos sobre o medio ambiente e, nalgúns casos, sobre a nosa saúde. Do mesmo xeito que ocorre con calquera outro derivado do petróleo, o efecto da combustión é a emisión de dióxido de carbono. Ademais, os plásticos que conteñen cloro emiten dioxinas canceríxenas á atmosfera. E hai que ter en conta que a miúdo o plástico está mesturado con outras sustancias. Incluso o residuo separador máis furibundo sería difícil de repartir, antes de ir ao colector amarelo, o plástico e o colorante engadido, ou o composto que se lle engadiu para non coller lume, ou...

Unha forma de evitar todo isto é a reciclaxe, pero para iso os plásticos pon máis obstáculos que outros residuos. Polo menos no Primeiro Mundo, adiantouse algo coa recollida selectiva, pero ao final, a porcentaxe de plástico que se recicla é pequeno si comparámolo co que se produce. De feito, o residuo sólido que menos se recolle e recíclase á marxe dos alimentos é o plástico, segundo o investigador da UPV José Ramón Sarasua.

Leis contrarias

Segundo Ekologistak Martxan, no Estado español utilízanse 51 millóns de envases –de todos os materiais, non só de plástico–, dos que só se recicla o 30%. En concreto, en canto ao plástico, a asociación ecoloxista sinala que en 2008 produciuse o 19,7% da produción de plástico reciclado, fronte ao 22,5% mínimo esixido pola lexislación española. Quizá o feito de que o obxectivo da lei non alcance nin un cuarto pode axudarnos, mellor que nada, a comprender o alcance do problema. A Directiva Europea de Residuos di que para 2020 hai que conseguir reciclar o 50% do plástico, explícanos Joan Marc Simón, coordinador europeo de GAIA e Zero Waste (Zero Zabor). “Iso indícanos até que punto hai vontade política respecto deste tema. E algúns estados xa pediron que se amplíe o prazo”.

Unha das razóns polas que no mundo en xeral recíclanse porcentaxes tan escasas de plásticos é que a recollida selectiva real, no caso do plástico, non se realiza practicamente en ningún lugar. Hai moitos tipos de plásticos, coas súas composicións químicas e propiedades, e antes de reciclar hai que separalos. O ideal sería que o fixesen os propios consumidores, deixando cada tipo de plástico nun colector, pero esta posibilidade dáse en poucas partes do mundo.

“Si quen recollen residuos de plástico de pobo en pobo non o fan de forma selectiva, as empresas que queren reciclar deben facer a separación e iso resúltalles caro, unha vez mesturados os distintos tipos de plásticos é máis difícil separalos”, di Joan Marc Simón.

O plástico é o residuo co tratamento máis difícil. Ademais de estar ben diferenciados, debe estar limpo. “Con todo, a reciclaxe en si non é tan caro, pola contra non se faría nada. As empresas que traballan niso din que a reciclaxe é rendible para eles. O que non é rendible é ter que ir en busca do plástico, separalo, limpalo...”. O plástico é un produto barato como se mencionou anteriormente. Por exemplo, facer unha botella nova é máis barato que reciclar unha botella vella, pero a marxe vai diminuíndo a medida que o petróleo se encarece.

A falta de rendibilidade non explica, por tanto, que se reciclen tan pouco plástico. En Europa, polo menos, hai que ter en conta outro factor, segundo Simón: “Hai interese en queimar o plástico, aínda que non é un combustible moi bo. Así, quéimase unha parte significativa, tanto nas incineradoras como nas cementeiras”. Desa porcentaxe que non se recicla, o que non vai á incineradora vai aos vertedoiros e parte deles á mar, tal e como se explica máis detalladamente no cadro da páxina anterior. Sempre un gasto innecesario.

A pesar das dificultades, para facer fronte aos problemas medioambientais que xera o plástico é imprescindible reciclar ao máximo, non só os ecoloxistas, senón tamén os científicos. Para iso hai que reunir o máximo posible, e aí é onde empeza a fallar o sistema que temos en vigor en Euskal Herria. Quero dicir, os colectores amarelos, en resumo. A Fundación Retorna España denuncia que o sistema está esgotado. “A porcentaxe de recuperación é moi baixo, en torno ao 30-35%. Ningún país logrou superar o 50%”, afirman na súa páxina web. No seu lugar, piden que se aplique o modelo vixente en varios países do norte e do leste de Europa: Sistema de Depósito e Devolución. É dicir, na compra dun barco, sexa de plástico ou doutro material, o comprador debe pagar unha pequena cantidade de diñeiro como garantía. Posteriormente, si devolve o barco no lugar onde se comprou, devolveranlle ese diñeiro. "Con este sistema, conseguiuse recuperar o 98,5% das embarcacións en Alemaña. Iso é o que está reciclable”, dinos Joan Marc Simón.

O sistema de recollida en cuestión

Este verán entrou en vigor a Lei Española de Residuos. Prevé a posibilidade de utilizar o Sistema de Depósitos e Devolucións, aínda que polo momento non se anunciaron medidas concretas respecto diso. Isto alegrou aos ecoloxistas e enfadou a Ecoembes, unha empresa sen ánimo de lucro que se encarga da xestión do sistema de colectores en España. Na súa opinión, o Sistema de Depósitos e Reintegros prexudicaría seriamente ao sector, ao verse obrigado a realizar un gasto moi elevado. Hai que ter en conta que no modelo actual, cada unha das empresas que compoñen Ecoembes, en definitiva, o fabricante de plásticos e outros envases, achega unha cantidade de diñeiro en función da cantidade de produto que comercializa. Posteriormente, Ecoembes destina ese diñeiro a pagar ás entidades encargadas da recollida (Concellos, Mancomunidades...) por este labor. O Sistema de Depósito e Devolución obriga á empresa produtora a realizar a recollida.

A pesar de que lles gustaría máis, aos ecoloxistas españois gustoulles que a lei recollese a posibilidade do depósito. Pola contra, foron obxecto de severas críticas a outros partidos políticos. En canto ao plástico, acusaron ao Goberno de Madrid de non prohibir a distribución gratuíta de bolsas dun só uso.

Ekologistak Martxan cualificou como unha oportunidade perdida o feito de que non se tomaron medidas drásticas respecto das bolsas de felicitación. A verdade é que o ambiente permitiría tomar unha decisión deste tipo sen que se producise un gran balbordo entre a poboación, grazas ás medidas de recorte adoptadas voluntariamente por moitos supermercados nos últimos anos. Outra cousa é a reacción dos produtores de bolsas. Segundo puidemos saber por boca de Joan Marc Simon, “no verán, o Comisario de Medio Ambiente da UE, Janez Potočnik, dixo que faría falta unha lexislación sobre esas bolsas, pero a presión da industria do plástico fai que todo estea paralizado polo momento”. A patronal vasca ha protestado en todos os países, incluído Euskal Herria, onde se tomaron medidas para reducir as bolsas dun só uso. En parte, tamén polo que vén. A Lei Española de Residuos non prohibiu de súpeto as bolsas, pero si previu que as bolsas vaian desaparecer en 2018.

Plásticos biodegradables

Entre as queixas, o presidente dos Produtores de Bolsas de Plástico de España tivo tempo para sinalar que van ter que apostar por outras alternativas. En concreto, en favor das bolsas degradables. Precisamente, os polímeros biodegradables son, xunto coa reciclaxe, o outro eixo da solución ao problema dos plásticos. O equipo que dirixe José Ramón Sarasua está a traballar na creación deste tipo de materiais na Escola de Enxeñaría de Bilbao. Dinos que non son tan fáciles e baratos como os derivados do petróleo. “Hai un mercado para eles, pero de momento non se inventou como facelo de forma rendible”. Por outra banda, hai que ter en conta que os plásticos biodegradables non poden, por razóns obvias, substituír a todos os plásticos, só aos que están destinados a ser utilizados en pouco tempo. Por exemplo, a bolsa de “xornada” media de doce minutos de traxecto entre o supermercado e o fogar entra de cheo nesta categoría, aínda que a porcentaxe de substitución biodegradable segue sendo insignificante. Outro sinal de que a Era do Plástico vai durar moito.