Durango 1537. “En Oray a miña irmá foi deunczua alaan yçara çara no paraíso alcarr dacuscula”. Así se desprende dun fragmento da carta que o primeiro bispo de México enviou á familia Frei Juan de Zumárraga (1468-1548).

Tras un longo período de persecución do feitizo no País Vasco, foi nomeado patrón da casa monástica de Abrojo (España). En 1527 o rei Carlos I decidiu consagrar a Semana Santa neste convento, e cando coñeceu ao frade durangués, decidiu que sería a persoa idónea para aliviar os graves problemas que tiña en Nova España. En 1528 nomeoulle primeiro bispo de Nova España e, en recordo do testamento da súa avoa Isabel I a Católica, concedeulle o título de Protector dos Indios.

Fundou o primeiro hospital de México, foi o primeiro en levar a imprenta a América, creou dúas escolas e emprendeu xestións para a creación da universidade. A primeira biblioteca de América tamén foi inaugurada por orde súa no convento de San Francisco da Cidade de México. O propio Zumarraga escribiu catro libros de doutrinas en castelán e un dos textos en eúscaro máis antigos de prosa, a carta anteriormente mencionada, debémosllo a el. Así mesmo, segundo a tradición católica, a ela debémoslle en parte a devoción que en Méjico atribúeselle á Virxe de Guadalupe, que foi a principal testemuña e garantía das aparicións da Virxe (aínda que o propio Frei Juan non o mencionase nos seus escritos).

Con esta case haxiográfica lista de méritos de Zumarraga, non é de estrañar que o Papa Pablo III ascenda de Durango: En 1547 foi nomeado primeiro arcebispo de México.
Pero o seu traballo como Protector dos Indios non lle reportou tantos méritos. O fundador da primeira biblioteca de América, ordenou queimar miles de textos sobre costumes e relixións indíxenas. O protector oficial dos indíxenas acolleu a varios escravos indios ao seu servizo. Entre 1536 e 1543 asumiu o cargo de inquisidor apostólico, e neses anos abriu 183 procesos por falta de "credibilidade" aos imputados. A maioría eran indios que conservaban as súas crenzas.

Frei Juan de Zumárraga tiña entre as súas obrigacións a de denunciar os abusos contra os indios, pero, ao final, foi el quen recibiu as acusacións polos abusos que lles obrigaban a protexer. 34, exactamente.