Un sorriso de
home, un sorriso de
muller, un bico, e eu.

O haiku de Igerabide é o que trae Un botón (Anaya, 1999). Igerabide é, sen dúbida, o escritor que máis recoñecemento recibiu entre os que dedicaron a traducir haikuak ao eúscaro. Non son cousas da noite anterior. “Descubrín os haikos aos 22 anos. Ouvira falar del anteriormente, si, pero en realidade era entón cando coñecín a Baxo. Naquela época regaláronme dous libros, e un deles, o de Baxo, influiría moito na poesía que escribiría para nenos... Por aí empecei. O outro libro que me regalaron era Poesia e Vida, de María Rosa Colaço. Eran poemas curtos, feitos por nenos, de estilo haiku, cheos de vivencias. A partir de aí, empecei a practicar. Ademais, nese mesmo tempo, entrei en contacto con xente que facía a meditación Zen, e, por suposto, no ambiente Zen, o haiku é unha forma de expresión da meditación”.

Lemos Ez naiz Fujin izan (Pamiela, 2011) de Josetxo Azkona… Azkona foi vinte anos atrás no tempo en busca do libro O camiño do Zen (Zen bidea) de Alan Watts, que foi a súa fonte. Pero non era un literato, porque Watts non buscaba a literatura, senón a filosofía. “O autor falaba de zen, budismo e outros, pero no último apartado referíase ao haiku. Ao ser Ez naiz Fujin de hoxe, dirixinme a ese libro, e vino subliñado! Por tanto, vin algo. Pasado o tempo, lin máis, o haiku achegóuseme, por suposto”.

Na traxectoria de Josu Jiménez Maia trátase dun haiku que non ten ningunha dúbida, xa que axitou totalmente o seu interior. “Hai tempo que na libraría Auzolan de Pamplona fixéronse marcapáginas. Texto sorprendente: Ao ladrón na xanela / a lúa / esquecéuselle … Recoller esa imaxe en tres sinxelos versos! Tratábase dun fabricante de machadas chamado Ryokan. Mentres durmía o vello Ryokan, advertiu que un ladrón entrara e preferiu gardalo para que o ladrón fixese o que debía facer con tranquilidade. E ese haiku fai fincapé no máis importante, a lúa, que non puido levar aos ladróns. Mirou pola xanela a lúa, a haiku que escribira. O poema pareceume terrible. Na poesía occidental, a tendencia a andar en estiramentos e extensións, mentres que ela pareceume marabilloso xuntar ese sentimento no artefacto poético de cinco ou sete e cinco sílabas”. Leste mesmo ano, Jimenez Maia publica a obra Haikuak (Maiatz, 2011) da época Gerezi.

Karlos Linazasoro ten haikutto –Linazasoro utilizou a palabra algunha vez–, amigo. “Barthes di: ‘O haiku encérrase en si mesmo. Aparentemente, o rastro que deixou desaparece. Nada foi aprehendido. A pedra da palabra foi arroxada inutilmente. Non hai ondas, nin emanaciones do sentido común’. En canto aos baixos, sabemos o que dixo, o que pasa nun momento determinado”. O


home saíu do ascensor.
Pero non era perfume. (J. Azkona)

Rubindo polo seu propio esforzo, Miguel Strogoff volveu facerse dono das gárgolas. “Empecei así e, sendo aínda profesor, tentei despois, con seis ou sete anos, lelos, e eles tamén facerllos, sen dicirlles que eran dezasete sílabas. Ás veces formaban dunha soa liña. Pero non importaba, porque recollían a sensación natural da roca. Daquela época son os poemas de Begi ninia. Non pertence ao xénero haiku na súa totalidade, pero si o ten. Ademais, sempre tiña o libro Poesia e Vida e bebín de alí”. Desde entón non abandonou ese camiño. “Desde entón quixen facer un traballo máis persoal e relaciónome cos nenos e nenas a través das visitas que facemos á escola. Así chegaron as follas vermellas, as follas verdes, e o resto”.

Azkona non tardou demasiado en traer aos haikos ao seu traballo, e tamén aparecen na primeira obra publicada, Artius. “Haberá uns 60 haikus alí. Aqueles que querían ser haiku ou haiku. Tiña ideas superficiais, sen profundar”. Despois, doou unha ducia de haikos, “máis haikos” que os do primeiro libro, no libro Koilara bete hitz. Despois, máis haiku, son a Árbore e a árbore traballando. Pero o escritor esixiuse máis: “Empecei a preparar un libro enteiro, ao redor dos haikos. E empecei a facelo, despois de traballar o haiku. Para iso estudei a cultura, a historia e a visión de Xapón, tentando penetrar nela. Traballo máis serio, máis traballado en Fuji”.

Jimenez Maia partiu dun libro Haiga, unha colección de imaxes que axudan ao haiku, embeléceno. “O autor era Yukki Yaura. Apreciaba moito ese traballo. No Estado Español, a editorial Hiperion realizou unha gran obra ao redor dos haikos; aí están as traducións de Jesús Munarriz e Teresa Herrero. Entón descubrín a Ryokan. Só coñécense 99 haikos. Namoroume. E o de sempre: ‘Hau euskaraz?’, e comecei a traducir” Polo camiño, coñeceu a Baxo, Xiki e outros. Entón dei outro paso cara a adiante. “Coñecín a Reiko Furuno, ensinoume a técnica do kamishibai [para contar e escribir contos]. Cando comecei a traducir haikos de Ryokan, ensináballos a el. Adoitaba traducilas do inglés e do castelán ao eúscaro, e díxome que estaba a facer un longo camiño: de xaponés a inglés, primeiro, e logo ao eúscaro. Era un salto e un salto. El díxome que debía beber da natureza, sentir que necesitaba…”. Así foi como Jiménez Maia empezou a escribir en por si.

Linazasoro era mozo aínda. Aos 18 anos cumpriu cos primeiros haikos. Algúns deles foron recollidos no libro de xoias Eguzki ateri, e a súa obra é máis recente no Dezasete. Do mesmo xeito que Jimenez Maia, partiu das antoloxías realizadas pola editorial Hiperion. “Sempre me atraeu o minimalismo. O significado da nudez do haiku pareceume terrible, como dicía, e mesmo o que quería dicir, ou o que podía suxerir. Á nosa cultura sorpréndenlle a inxenuidade, a simplicidad, a sinxeleza do haiku. ‘Pero que é isto?’, fainos dicir”, tal e como lle fixo dicir a Linazasoro na súa mocidade... “Os haikos que escribín entón eran máis crípticos, máis difíciles de entender. En dezasete son os laborais, máis limpos, máis abertos. De mozo, non sabes como dicir as cousas. As tebras protéxenche. Pero a medida que escribes, cada vez necesitas menos artificios”. En lugar de pór texto, quíteo. Sempre é un tipo de indumentaria.

Unha egua
rota por encima da
montaña. (Josu Jimenez Maia)

O haiku é, en realidade, unha forma especial de poesía xaponesa na súa definición máis curta e fría. Igerabide ten algo máis que ver con ese tipo especial de poesía. “O haiku é o resultado dunha meditación. Unha sensación na contemplación, na meditación, unha luz. Así leo eu os clásicos haiku. Parte do sentido, a pesar de que en Occidente facemos sobre todo outros haikos, máis cerebrais”. Unha sensación en dezasete –dezasete sílabas– dada. “Pero, en si mesmo, é bastante libre, mesmo na tradición xaponesa. A meditación realízase principalmente nunha actitude corporal determinada. Pois o haiku, igual: a postura é de dezasete sílabas, a pesar dalgunha sílaba”.

A machada é, en verdade, atraente para ela. “O haiku é unha deliciosa representación a través da poesía, unha atractiva vía para explorar poéticamente o mundo. Sobre todo atráeme o tamaño. Esa é a clave: como facer unha poesía así. Ten tan poucos elementos e é tan fermoso! E a emoción poética que afecta o lector! Deime conta de que me gustan os traballos de respiro curto. Ten que ver coa miña traxectoria, porque tamén na prensa fago traballos curtos con moita condensación. E tamén na radio. En poesía, o mesmo, toquei de curto, de curto. En canto ao tamaño pequeno, o haiku é superior dentro da poesía”.

A sensación e a luz dun, o pequeno tamaño do outro… Jimenez Maia ten unha foto dos sentimentos. “Nese pequeno barco, ao que as normas marcan, podo recoller vivir, vístoo, cheirar nun momento dado, eu, o haiku. Reunir a fotografía dos sentimentos nesa fórmula máxica e tentar transmitila de forma suxestiva”. Si o lector obtivese a metade do vivido, a terceira parte, Jiménez Maia estaría contento. “Recoller a metade, o lector completará o resto”. Con todo, o traballo da época de Cerezi ten unha vantaxe, xa que os haikos teñen unha imaxe ao seu lado. “Eu recollo o meu sentimento nas palabras e outro que ten a capacidade de debuxar representou a miña cadea de palabras”. Neste caso Maite Ramos Fernández ilustrou os haikos de Jiménez Maia.

Linazasoro cóntanos Barthes e Baxo. “O haiku é atrapar ese momento que se vai para sempre. Escribe e queda atrapado para sempre. A sensación, a emoción, o flash… é a primeira, a renderización a dezasete sílabas é a segunda, é dicir, o traballo de arquitectura: cinco ou sete ou cinco. Non sei si hai dezasete naquel crepúsculo do primeiro Sol. No segundo, si, segundo o título, fixen dezasete, ben fecheiro, exactamente, porque así o quixen. A arquitectura tamén ten aspectos bonitos!”. O fío do


haikutto sopra co
vento. (K. Linazasoro)

No noso caso existe unha expresión que non nos lembra ao haiku, pero que nos fai eco del, é dicir, a vella copla. Catro escritores lanzáronse ao haiku, sen copla. “Empecei a traducir haikus, e deime conta de que tiñan un gran ritmo en eúscaro, que nos acompañaba unha tradición que nos vén da vella copla. Máis aínda, relacionaba o haiku coa primeira imaxe da vella copla”, segundo Igerabide. “E teño a nostalxia de que non traballei máis ese camiño”.

Pola súa banda, Azkona preguntouse pola vella copla. “Tamén escribín as coplas, pero fun máis longas! Dous pés, eu teño suficiente… Pero dous pés, non é copla! Kopla, demasiado longa para min. Eu necesito un pouco curto, unha mera percepción”. Número de cabezas, varias opinións…

A vella copla, como é sabido, estivo ligada á natureza… Tamén o haiku. Jimenez Maia fai mención a Lizardi: “‘O sol despois do xeo, a risa do inverno…’ O meu reto é dala nun artefacto poético de cinco a sete. A vantaxe do haiku é ser curto. Curto, pero non curto”.

Linazasoro lanzou a súa pregunta á alza. “Hai poetas que utilizan a vella copla. É o caso de Patziku Peru, por exemplo, que fai unhas coplas estupendas. A copla é outro mundo, aínda que tamén ten unha estreita relación coa natureza, como o haiku. Haikua, pola súa banda, ten sempre a transitoriedad do tempo, a impotencia de aprehender, o amor… e o silencio”.