As autoridades sanitarias, o médico de familia e os medios de comunicación recoméndannos seguir unha dieta saudable, incluída a que tes entre mans. Mira na túa neveira ou no armario onde gardas os alimentos: en moitos envases e cubertas atoparás as claves dunha boa alimentación. Moitas das sustancias contaminantes presentes no interior destes envases e cubertas non aparecerán na letra máis pequena. Por tanto, debemos preguntarnos si é posible levar a cabo esa dieta saudable que nos recomendan.

A maioría dos habitantes dos países desenvolvidos compramos a maioría do que comemos e bebemos nos supermercados. Isto significa que o que chega á nosa mesa é o último elo do proceso industrial que controlan as grandes empresas alimentarias. Unha das consecuencias deste sistema, que podería incluír algunhas inxustizas no ámbito socioeconómico, é a aparición de axentes contaminantes nos alimentos.

GRAIN, a ONG internacional dedicada á defensa dos pequenos agricultores, profundou no informe que publicou o pasado xuño:  Saúde Alimentaria para: Prosperidade empresarial contra a saúde da xente. Merece a pena comezar o documento tal e como está:

“En 2009, 200.000 quilos de carnes contaminadas cunha perigosa bacteria chegaron a moitos colexios estadounidenses antes de que a segunda maior empresa de empaquetamiento do país conseguise retirar a carne envelenada. Un ano antes, en China, seis bebés morreron e outros 300.000 sufriron unha grave enfermidade renal, xa que un dos maiores produtores de produtos lácteos engadiu aos seus reservas de leite un produto químico industrial. En todo o mundo a xente ponse enferma e morre a consecuencia do que come, a unha escala que nunca antes se coñeceu. A resposta dos gobernos e das grandes empresas son normas e regulacións de todo tipo, pero moi poucas teñen que ver de verdade coa saúde pública”.

Os datos indican que as intoxicacións alimentarias son frecuentes na maioría dos países. Por exemplo, en Canadá, no período 2008-2010, o 40% da poboación enfermou cada ano por este motivo, segundo as estatísticas recollidas por GRAIN desde fontes da ONU. Trátase dun caso extremo, entre os sinalados no informe. En Estados Unidos a porcentaxe sitúase no 15% e na Unión Europea é inferior ao 10%. É curioso o caso de Singapura: a porcentaxe de pacientes é do 0%, grazas a un sistema de saúde alimentaria moi exixente. Precisamente, as autoridades deste país asiático han difundido este dato que GRAIN deu a coñecer: cada ano, en todo o mundo, 1.500 millóns de persoas enferman polo que comen. Deles, tres millóns morren.

A química invade o noso menú

A maioría dos contaminantes presentes na nosa dieta son compostos químicos. Segundo un estudo realizado polo Pacto Europeo pola Saúde e Générations Futures, nos alimentos recomendados polas autoridades, que son sinónimos para comer san, pódense atopar decenas de produtos químicos nocivos. En concreto, atopáronse indicios de 128 sustancias, das que 47 foron canceríxenos ou presuntamente canceríxenos, o que arroxou resultados astronómicos. Dioxinas, metais pesados, pesticidas... Estes contaminantes non só aparecen nos alimentos e bebidas, senón tamén nos envases de plástico que se utilizan para almacenalos. Nalgúns casos, ao quentarse, despréndense do plástico e pasan aos alimentos.Desde o final da
Segunda Guerra Mundial inventáronse máis de 100.000 novas moléculas, e o número segue en aumento. Estas sustancias invadiron o noso medio ambiente e o máis sorprendente sería que non aparecesen nos alimentos. Ninguén dúbida de que moitos deles chegan aos nosos corpos a través do que comemos e bebemos, pero os portavoces da industria química tratan de restarlle importancia, argumentando que tomamos cantidades demasiado pequenas desas sustancias. “Depende da dose de que algo sexa ou non prexudicial”, lembran a famosa frase de Paracelso.

Contaminantes en acumulación

Parazelso, médico do século XVI, quedaría estupefacto si coñecese o catálogo de produtos perigosos que creou a nosa sociedade moderna. Moitas delas son bioacumulables, é dicir, vanse acumulando no corpo, porque unha vez dentro de nós é moi difícil de excretar. Unha dose non nos vai a facer dano, é certo, pero a partir de que?

O pasado mes de marzo na apartado Net Gertu (Argia, núm. 2.267) Tal e como vos explicamos, Marie-Monique Robin analizou este tema no documental Notre poison quotidien (O noso veleno diario). Entre outras cousas, a xornalista francesa fala da Dose Diaria Aceptable. As organizacións creadas para vixiar o nivel de risco alimentario inventaron o concepto “para dar escusa á industria”, tal e como explicou Erik Millston, profesor da Universidade de Brighton, a Robin: “Necesitaban deste concepto pseudo-científico quen decidiron que tiñan dereito a utilizar sustancias químicas tóxicas”. Por suposto, a Dose Diaria Admisible non ten moito sentido cando se trata de compostos que se van acumulando continuamente no organismo. Coñécense como contaminantes tóxicos persistentes (ICC) e están presentes non só nos alimentos, senón tamén en todo tipo de artigos de consumo.

Un dos KTI máis coñecidos son as dioxinas. Trátase de compostos contaminantes, canceríxenos, que se orixinan por diversos procesos industriais, como a queima de combustibles fósiles ou a incineración de residuos. Son moi estables e están en todas partes. En xaneiro deste ano, as autoridades alemás pecharon máis de 4.000 granxas de gando ao decatarse de que unha empresa vendera 200.000 toneladas de pensos contaminados con dioxinas. Foi un escándalo tremendo, pero é máis grave pensar na cantidade de dioxinas que comemos sen darnos conta. No citado estudo, realizado polo Tratado Europeo pola Saúde, atopáronse dioxinas na manteiga e nos salmóns analizados, por exemplo.

Que fan os gobernos?

Ante un feito tan concreto como o de Alemaña, as autoridades poden tomar unha decisión tan drástica como o peche de 4.000 granxas, pero, como denuncia GRAIN, non se comportan tan rigorosamente –nin os alemáns nin os inongos– para facer fronte á contaminación sistemática dos alimentos. “En xeral, non establecen ningún tipo de medida que poida supor un freo para as grandes industrias. Os gobernos fan as leis, pero é a industria a que fixa os criterios”.

Miquel Porta, catedrático de Saúde Pública da Universidade Autónoma de Barcelona, dixo o pasado mes de maio na revista española XL Semanal: “Os gobernos toman medidas, pero moi lentamente”. O Ministerio de Sanidade francés abriu unha investigación para determinar que axentes causan enfermidades a máis de 20.000 persoas en todo o país. A observación levará a cabo desde o momento do nacemento de cada unha destas persoas até os 20 anos. E mentres tanto? “Dalgunhas cousas non estamos aínda seguros”, dixo Porta en maio, “pero doutras si; o que sabemos da influencia dos CTI sería suficiente para empezar a implementar políticas moito máis eficaces, tanto no ámbito público como no privado”.

Industria casada con química

As dioxinas son un dos exemplos de KTI que van da industria ao medio ambiente e de aí ao noso prato. Noutras moitas ocasións, a presenza deste tipo de compostos é consecuencia directa do comportamento da industria alimentaria. Hai uns anos definiuse a lista denominada “doceavote sucio”, formada polos KTI con peor fama. Deses doce primeiros –a lista foi crecendo–, once son pesticidas.

Jane Goodall, no seu libro Harvest for hope (A colleita para a esperanza), di sobre a evolución das pesticidas: “A partir da Segunda Guerra Mundial, cando se pensou aos científicos que o gas tóxico utilizado na guerra podía utilizarse contra os insectos nos cultivos, a industria agrícola ha estado cada vez máis dependente da química. (...) A primeira vez que se usan pesticidas, os insectos morrían rapidamente. Pero aos poucos desenvolveron a resistencia, polo que se tiña que fumigar con máis frecuencia e con pesticidas máis tóxicos. Hoxe en día [o libro é de 2005], os agricultores utilizan tres veces máis produtos químicos que fai 40 anos para matar os mesmos insectos”. Logo nós comémonos esas pesticidas. E herbicidas e fungicidas...

Isabelle Saportak, Manger peut-il nuire à a santé? (Comer pode ser prexudicial para a saúde?) o xornalista francés que dirixiu o documental afirmou no mesmo reportaxe de XL Semanal sobre o uso destes produtos químicos: “No noso estudo púxose de manifesto a utilización de insecticidas e fungicidas en silos de almacenamento de cultivos. Isto pódese evitar mantendo unha baixa temperatura nos silos, pero para aplicar os sistemas de refrixeración hai que gastar 13 euros máis por cada tonelada de cultivo, e a industria, polo menos a maioría, non está disposta a pagalo”.

Antibióticos, pan de cada día nas grandes granxas

Os produtos químicos non son a única fonte de problemas. Aí están, como non, os transxénicos. Xa traballamos o tema e ímolo a traballar no futuro, así que non imos entrar nesta reportaxe. Si, con antibióticos.

Os principais consumidores de antibióticos do mundo non somos humanos, senón animais de granxa e peces de granxa. En moitos países, as empresas de gandaría intensiva administran sistematicamente antibióticos aos animais, estean ou non enfermos, xunto coa comida. Isto faise por dúas razóns: para previr enfermidades causadas por unha mala alimentación e condicións de vida máis precarias e para crecer máis rápido, o que parece que tamén se consegue cos antibióticos. No informe de GRAIN pódese ler que en Estados Unidos o 80% dos antibióticos consómeos o gando. China, 50%. Na Unión Europea está prohibido doar a animais non enfermos, pero a pesar diso, os animais toman máis que os humanos.

Este uso sistemático ten graves consecuencias. Tal e como se pode ler no informe de GRAIN, as superbacterias, que desenvolveron a súa resistencia aos antibióticos convencionais, atoparon nos cultivos de porcos industriais un lugar ideal para o seu desenvolvemento. Nel poden evolucionar a variacións moi perigosas e con bastante rapidez, xa que o gran número de animais facilítalles por unha banda, e o uso intensivo de antiobióticos, por outro, acelera o desenvolvemento da resistencia. “Os médicos están cada vez máis preocupados”, di GRAIN, “polo dano que isto pode ocasionar á saúde humana, xa que os antibióticos poden perder eficacia”. A Organización Mundial da Saúde considera que esta situación é “a maior ameaza para a saúde humana”.

O problema do tamaño

O sistema industrial de xeración de alimentos é, segundo GRAIN, a orixe da maior parte dos problemas no ámbito da saúde alimentaria. Por unha banda, pola actividade intensiva; pesticidas, herbicidas, antibióticos... teñen os efectos negativos que xa mencionamos. Doutra banda, polo seu tamaño: unha pequena granxa que produce carne de mala calidade terá un baixo impacto; o modelo de produción industrial, coas súas granxas xigantes, aumenta o risco, xa que os alimentos que xera chegan a moitos consumidores. Mira, si non, as cifras que mencionamos ao principio da reportaxe: 200.000 quilos de carne contaminada en Estados Unidos, 300.000 nenos afectados en China.

Non é de estrañar, por tanto, que cada vez máis voces insistan en que a contaminación dos alimentos é a causa de que nas últimas décadas a incidencia de tantos males aumente, ou polo menos unha das causas, xa que outros tipos de contaminación tamén teñen parte de culpa. O cancro, as enfermidades neurodegenerativas, as relacionadas coa reprodución, a obesidade, a diabetes e as enfermidades autoinmunes aumentaron. O aumento da esperanza de vida nesta parte rica do mundo atribúese, entre outras cousas, á mellora da alimentación, pero poida que a partir de agora a alimentación, entre outras cousas, sexa o contrario. Polo menos así llo anunciou a doutora Linda Birnbaum a Marie-Monique Robin na película Notre poison quotidien.