Pero non, “e listo” non é suficiente. Non se trata de cambiar a pistola pola rama de oliveira e basta. É imprescindible unha rigorosa análise crítica do pasado para poder construír unha convivencia futura, non necesariamente reconciliada. A exploración do pasado é dunha época agridoce.

Con todo, nun momento no que aos poucos se está estruturando un proceso de paz, a resposta á decisión unilateral da esquerda abertzale non está tan clara por parte dos Estatuzales. Algúns apuntamentos teñen unha lectura positiva e outros son totalmente negativos. Entre os que achegan luz atópanse: Legalización de Bildu, pequenos e case invisibles pasos dados no ámbito das vítimas, cuestionamiento da doutrina Parot no Constitucional, Donostia 2016… Estes, en cambio, teñen escuridade: O caso Bateragune e as novas cuestións que se aveciñan; ordes de detención ou detención, novas leis juridicas, tratamento xeral da opinión pública española, uso das vítimas…

Ademais, aí está o amplo abanico de opinións creativas que quedaron atrapadas nese “shock Bildu”. Até hai pouco –ou “en tempos de chumbo”, como moitos deles dirían–, bastaba con abandonar as armas e integrarse na vida política. Sen armas todo é posible, con armas nada. Hoxe en día, parece que ningún deles arroxou xamais tanta pedra. Hoxe necesítanse vencedores e vencidos e unha lectura estatalista-constitucionalista do pasado, que é o que fai democrático. Fóra dos amplos procesos de diálogo e de convivencia, que é a rendición!

Comezou
a hora de contar unha historia próxima, a nosa historia recente, vivida pola maioría da sociedade, é o nerviosismo e a clave da complexidade do momento. É dicir, mergullámonos nese pozo profundo e escuro, clave para construír o futuro, no que a sociedade vasca ten que facer a súa lectura; ou a lectura. E que as diferentes partes tamén teñen que facer as súas lecturas internas.

Porque, desde cando é ETA terrorista? Desde a súa fundación en 1958? Desde o asasinato de Pardines á Garda Civil en 1968? A partir da morte de Franco? Desde Hipercor? Ou desde o secuestro e asasinato de Miguel Ángel Branco? Houbo unha verdadeira transición en España? Ou necesita unha segunda transición? Violencia só de ETA? Tivo o Estado algunha actividade escura que mereza penalización? A Constitución española pechou a gaiola ou abriu as portas aos pobos? Para que serviu a violencia? Por que non era mellor para ENAM deixar a loita armada tras as negociacións de Alxer? Ou con Lizarra-Garazi?

Chegou o momento de responder a eles e a outros, que se fará antes ou despois, que se canalizará mellor ou peor. Na sociedade vasca parece que case todos os actores políticos están niso, nesa longa e complexa danza previa ao amplo diálogo entre os partidos. Todos?

Non todos, hai un grupo de dereitas que se atrincheirou en Navarra e en Álava, que manifesta pouco ou nada de intención ou de capacidade para adaptarse aos novos tempos, pero que a curto prazo terá que decidir de forma decidida. Todo apunta a que a decisión se tomará a partir de outono, despois de gañar as eleccións xerais que se celebran en España. Todo o conxunto de instrumentos e capacidades dun Estado contribuirá a esta traxectoria. E a ferramenta máis importante dos presos vascos, aínda que hoxe máis que nunca, é a mentira, a ferramenta máis útil para conseguir os seus obxectivos políticos e prisioneiros do Estado.